سازی که با خوشی و ناخوشی کوک می شود

۵۵آنلاین :

در مناطق زاگرس نشین ایران صدایی دلنشین تر از لالایی های مادرانه برای کودکان یا صدای خوانش دروگران برای مردان کار یا زمزمه 'آهای گل' برای تازه عروسان و 'هی جار ' برای کوچندگان نیست. ویژگی مناطق زاگرس ایران، کوهستانی بودن آن و وجود آب و هوای سرد و نیمه معتدل است که همین مولفه ها باعث شده است بخشی از زندگی مردم منطقه با شرایط موجود عجین شود، حتی موسیقی این مردم نیز سازهایی باشد که در فضای باز طنین انداز شده اند. تمدن زاگرس اما بدون شک بر روی موسیقی و زندگی مردم این منطقه تاثیرگذار بوده است، به گونه ای که می تواند ردپای موسیقی سنتی را در لابلای کارهای روزمره مردم به ویژه عشایر دید. منطقه زاگرس در ایران خاستگاه ایل ها و قوم های مختلف است به گونه ای که اقوام آذری، کرد، لک ، لر ، بختیاری و عرب با زیرشاخه های قوم شناسی در این منطقه سکونت دارند. خاستگاه اصلی 2 ساز 'کرنا ' و 'سرنا' زاگرس میانی است، اما آنچه باعث معروف تر شدن این 2 ساز در چهارمحال و بختیاری شده است، ثبت موسیقی نوروزنامه یا آغاز سال نو از سوی نوازندگان این ساز بود. نوازندگان این 2 ساز هنوز که هنوز است در برخی از آیین ها و مراسم ها صدای غرش ساز کرنا و نوازش ساز سرنا را در می آورند. موسیقی نواخته شده با سرنا برای سال نو یا نوروزنامه بی شک نماد بارز موسیقی اصیل ایرانی است و با شنیدن این قطعه موسیقایی تمامی مردم ایران به لحظه تحویل سال نو فکر می کند. تا پیش از ثبت موسیقی نوروزنامه ' علی اکبر مهدی پور دهکردی' صدای نقاره های باب تهران و باب امام رضا (ع)، به عنوان موسیقی تحویل سال نو در کشور رایج بود. این موسیقی با شلیک گلوله های توپ 'قومپوز' (قمپز) که تنها صدا داشت، همراه بود اما بعدها صدای موسیقی سرنا و کرنای علی اکبر مهدی پور دهکردی به عنوان نوروزنامه در رادیو ضبط شد و به عنوان موسیقی سال نو شناخته شد. نوای آغاز سال نو با کرنا و سرنا در دستگاه ˈچهارگاهˈ با بهره گیری از نوای موسیقی مقامی و محلی چهارمحال و بختیاری نواخته شده است و نخستین بار خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) اقدام به معرفی نامه نوازنده اصلی نوروزنامه در ایران کرد. زنده یاد علی اکبر مهدی پور در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا مرکز شهرکرد برای نخستین بار به نحوه ضبط این اثر در رادیو تهران اشاره کرد. به گفته مهدی پور، این ملودی و آهنگ که هنگام تحویل سال نو پخش می شود حدود 32 سال پیش در یکی از استودیوهای صدا و سیما در تهران ضبط و پس از آن در تمامی سالهای در آغاز فصل بهار پخش شد. این موسیقی را بیشتر در نوروز می نواختند که به مرور زمان این موسیقی نیز، از دهه 40 با شلیک گلوله توپ در زمانهای گذشته در آستانه از بین رفتن و فراموشی قرار گرفت. علی اکبر مهدی پور یکی از استادان سرنانواز و کرنا ایران بود که اسفندماه 88 در حالی دارفانی را وداع گفت که بسیاری از مردم او را با نام سریال 'روزی روزگاری' می شناختند. دو ساز کرنا و سرنا اکنون نیز در بخش های بختیاری نشین به ویژه در بین عشایر چهارمحال و بختیاری بسیار پر کاربرد است و چه در عزا و چه در عروسی از این ابزار موسیقی استفاده می کند. حتی این روزها در شهرکرد مرکز چهارمحال و بختیاری نیز برخی از مردم از ساز سرنا و کرنا و آیین چوب بازی و دستمال بازی استفاده می کنند و این سازها خود را در کنار سازهای الکترونیکی مانند کیبورد و ارگ همساز کرده اند. حتی کرنا را در مراسم های مختلف سیاسی و اجتماعی از جمله در زمان تبلیغات انتخابات نیز برخی از توشمال ها (نوازندگان کرنا و سرنا) با دهل می نوازند و صدای آن گاهی آگاهی بخشی به مردم است. هنگامی که مسئولی به مناطق عشایری یا روستایی در چهارمحال و بختیاری حضور می یابد نوازندگان کرنا به مردم اعلام می کنند که چه اتفاقی در روستا قرار است بیفتد. کرنا، ساز سنتی با چهار قطعه می باشد، که موسیقی و آهنگها و ریتم های حماسی و سنتی با آن اجرا می شود و ساز سرنا، از نظر شکل سازی کوتاهتر از کرنا می باشد، که در بیشتر مراسم ها و آیین های شاد اجرا می شود. ساز کرنا ریشه ای عمیق در تاریخ فرهنگ ایرانی دارد و ایرانیان حتی در دوران مختلف تاریخی نیز این ساز را می نواخته اند. نوازندگان سازهای سرنا و کرنا را در مناطق مختلف با دهل می نوازند و با کمی تغییر در بخش ˈ قمی ˈ و بخش سوراخها می توان دستگاههای موسیقی مقامی و ستنی ایران را بر روی آن اجرا کرد. برخی از عشایر کوچرو در ایین بسیار غم انگیز مالکنون که کوچ ییلاق به قشلاق است از ساز کرنا استفاده می کنند که در نوع خود در بین هیچ قوم دیگری در ایران یافت نمی شود. سوز غم انگیز مالکنون در آواز گوشه ای دشتی و شوشتری روایت دل کندن ایل برای کوچ است و صدای سرنا و کرنا و دهل کوبی گویی ایل را برای کوچ مهیا می کند. کرنا یکی از سازهای تاریخی ایران در منطقه زاگرس است که فردوسی در یکی از اشعارش می گوید:' برآمد خروشیدن کرنای / تهمتن برآورد لشگر زجای / بفرمود تا رخش زین کنند/ دم اندر دم نای زرین کنند'. موسیقی مقامی چهارمحال و بختیاری در سه گونه دهکردی، بختیاری و ترکی ریشه دارد که برخاسته از بطن فرهنگ مردم منطقه است. در بخش موسیقی بختیاری ساز کرنا و در بخش موسیقی ترکی بیشتر از سرنا استفاده می کنند اما در بیشتر شهرستانهای چهارمحال و بختیاری از کرنا در آیین های عزا بهره می گیرند. هر چقدر موسیقی الکترونیکی و سازهای سنتی در بین جوانان باب شده است اما هنوز در دل روستاها و مناطق عشایر نشین سازها کوک کوک هستند. عمده ترین نوای موسیقی غیر بختیاری نیز در بین عشایر گله دار این منطقه مرسوم بود که از نی لبک یا نی لبی در کنار سرنا و کرنا استفاده می کرده اند. چهارمحال و بختیاری به لحاظ تقسیم بندی جغرافیایی دارای دو گونه موسیقی بختیاری و موسیقی چهارمحالی است،که منطقه جغرافیایی موسیقی بختیاری به دلیل گسترش جمعیتی بیشتر از موسیقی چهارمحالی بوده است. موسیقی مقامی دهکردی در آواز در قطعات شوشتری و دشتی و در تصنیف به صورت 'دو و چهار ' و ' دو و هفت هشت ' اجرا می شود و ساز قالب در این مقام، کمانچه و نی و سرنا و کرنا می باشد. مرحوم عطاالله جنگکوک یکی از موسیقیدانان مطرح کشور در زمان حیات خویش در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا داشت ، اعلام کرده بود:می توان از ساز سرنا و کرنا در ارکسترسمفونی ها معتبر نیز استفاده کرد به شرطی که روی برخی از این سازها تغییرات کوچکی برای کوک پذیری انجام داد. وی گفته بود: موسیقی نواحی و موسیقی مقامی ایران از استعدادهای بسیار زیادی برخوردار است و حفظ و نگهداشت آن نیازمند حمایت مسوولان فرهنگی است. به گفته او، موسیقی دهکردی و بختیاری از اصیل ترین و غنی ترین هنرهای کشور است و در موسیقی بختیاری برای هر امری از جمله کشاورزی، برزگری، درو، عزا و عروسی یک موسیقی خاص وجود دارد. به گفته وی، باید برای ماندگاری این موسیقی به عنوان یک فرهنگ شفاهی نواحی ایران ، آن را به نسلهای امروزی آموزش داد، چرا که موسیقی غربی و وارداتی می تواند این نوع فرهنگ شفاهی را تحت تاثیر قرار دهد. اما در موسیقی مقامی بختیاری، تنوع گوشه ها بیشتر است اگر چه زمانی خوانندگان بختیاری تنها به ملودی ' شیر علی مردان ' قناعت می کردند. تفاوت موسیقی بختیاری با دهکردی و ترکی قشقایی است این است که در موسیقی بختیاری گاه رزم نیز وجود دارد به گونه ای که دو ساز سرنا و دهل و کرنا و دهل نوازی یکی از اصلی ترین سازهای موسیقی مقامی بختیاری است. نوازندگان موسیقی مقامی بختیاری که سرنا یا کرنا می نوازند را توشمال می نامند که بیشتر این افراد، موسیقی مقامی را به صورت گوشی فراگرفته اند. مقام های گاه گریو، شیر علی مردان، آهای گل، مقام سرکوهی، برزگری، سحرناز، چوب بازی و نوروزیه در موسیقی بختیاری وجود دارد که امروز بخشی از این مقام ها رو به فراموشی است. در موسیقی قشقایی یا ترکی چهارمحال و بختیاری دارای مقام های از جمله گرایلی وجود دارد ولی این مقام های موسیقی قشقایی هنوز به صورت کامل در این استان معرفی نشده است ولی سرنا نوازان با دهل و طبل های کوچک بخشی های از این موسیقی را در کشور به خوبی معرفی کرده اند. ** ساز کرنا و سرنا در بین مردم جا افتاده است یکی از نوازندگان جوان کرنا و سرنا در چهارمحال و بختیاری گفت : این دو ساز نه تنها نسبت به گذشته مورد بی توجهی قرار نگرفته است بلکه اکنون برخی از جوانان نیز در کنار سازهای دیگر این ساز را انتخاب می کند. مهدی عیدی وند در گفت وگو با ایرنا افزود: ساز کرنا و سرنا در جشن های عروسی کنار دیگر سازها نواخته می شود و حتی در بسیار از شهرهای خوزستان ، چهارمحال و بختیاری و لرستان شروع کننده جشن عروسی این دو ساز است. به گفته وی، سفرهای خارجی برخی از نوازندگان سازهای کرنا و سرنا باعث فراگیرتر شدن این دو ساز نسبت به گذشته شده است. عیدی وند افزود: مرحوم علی اکبر مهدی پور در معرفی ساز کرنا به مردم کشور و حتی برخی از کشورها بیشترین تلاش را داشت که در این راه موفق شد همان گونه که استاد شاه میرزا در لرستان موفق به معرفی ساز سرنا در جهان شد. این دانش آموخته موسیقی ادامه داد: ساز کرنا در بیشتر مناطق ایران حتی گیلان نواخته می شده است و این ساز از خانواده سازهای بادی قمش دار است که ' کر ' یا 'کار ' به منزله جنگ بوده است و از آن به عنوان شیپور جنگ نوازی نیز یاده می شده است. ** ساز سازی هنوز جایگاهی در بین هنرهای سنتی ندارد امیر مردانی یکی از سازندگان سازهای کرنا و سرنا در نجف آباد اصفهان به ایرنا گفت : بخش فلزی این ساز در گذشته در نجف اباد اصفهان تولید می شد و در نقاط مختلف ایران خریدار داشت. به گفته وی، بیشتر بخش دهانه شیپوری این ساز که تا 200 سانتیمتر نیز می رسد از مس ، برنج یا ورق سبک روی ساخته می شود ولی قمیش آن را خود استادکاران و نوازندگان می ساختند. وی افزود: هنر ساز سازی به صورت کامل مورد توجه قرار نگرفته است و حتی در برخی از سالها به عنوان یک هنر صنایع دستی و سنتی به آن نگریسته نشده است. به گفته وی، این روزها سازندگان این ساز بیشتر سفارشی ساز هستند و سازهایی که می سازند نیز به سفارش استادان و نوازندگان است. ** اصالت کرنا به دوره هخامنشی می رسد یک محقق و پژوهشگر حوزه موسیقی نیز گفت : در گذشته 4 نوع کرنا وجود داشته است که کرنای مشهدی، شیرازی، گیلانی و لری یا (بختیاری و دزفولی) از جمله این سازها بوده است اما خود ساز کرنا اصالتی تاریخی دارد و حتی به دوره هخامنشی ها می رسد. آزاده درستکار در گفت و گو با ایرنا در شهرکرد افزود : نمونه ای از ساز کرنا در سال 1957 در تخت جمشید ایران پیدا شد که برخی از باستان شناسان اصالت آن را به داریوش پادشاه ایران نسبت می دادند و برخی معقتدند این ساز در دوره باستان ساز دربار و حکومت ایران بود. به گفته وی، در گذشته هر ایل برای خود یک نوازنده سرنا و کرنا و دهل نواز داشت اما امروزه بیشتر استادان نوازنده در شهرها ساکن هستند و در اکثر آیینهای عزا یا عروسی نوازندگی و دستمزد خود را دریافت می کنند وی گفت: در دوره معاصر به دلیل اینکه قطعات موسیقی را مانند سایر سازها جوانان علاقه مند به ساز سرنا یا کرنا نمی توانند در خانه تمرین کند، کمتر مورد توجه قرار داده اند اما گروهی از تحصیلکردگان موسیقی به این ساز گرایش خوبی دارند و به دنبال ایده های جدیدی برای کاربرد این موسیقی هستند. وی تصریح کرد: کرنا، سازی مختص به حماسه و آوردگاه های نبرد و میدان اسب سوارکاری بوده و پیوندی دیرینه با نوروز و بهار داشته است. درستکار با بیان اینکه اجرای آیین سنتیˈ چوب بازیˈ یاˈ ترکه بازی ˈ که یکی از آیینهای سنتی عشایری ایران می باشد نیز با ساز کرنا اجرا می شود و ساز کرنا خود همواره نوایی غرور انگیز برای مخاطبان دارد افزود: این دو ساز بیشتر در اجرای قطعات مقامی نقش داشته اند. وی یادآور شد: ساز سرنا، سازی با رویکرد مجلسی است و ساز کرنا بیشتر در فضاهای باز و در آیین هایی که در دشت دمن و کوه مانند سوارکاری اجرا شده، نواخته می شود. این محقق معتقد است: برخی از موسیقدانان استان نیز با برگردان ملودی های کرنا بر روی ساز کمانچه در این زمینه موفقیت خوبی را در کشور برای اجرای موسیقی مقامی و محلی بدست آورده و این نشان از ظرفیت بالای ملودی سازهای سرنا و کرنا است، که باید مورد توجه موسیقیدان قرار گیرد ** از سازندگان سازهای بومی و محلی حمایت می شود معاون صنایع دستی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری می گوید: هنوز در برخی از کارگاه ها سازهای سنتی از جمله کمانچه ، سرنا و کرنا و تار و سه تار ساخت می شود. مهرداد رئیسی در گفت و گو با ایرنا برای احیای این دو ساز چه برنامه های اجرا می شود افزود: هنوز این دو ساز به صورت کامل از بین نرفته اند که بخواهند احیا شوند ولی از هنرمندان سازنده ساز به عنوان صنایع دستی حمایت می شود. به گفته وی، بخشی از این سازها هنوز در خراطی های استان ساخته می شود و مورد استفاده هنرمندان نوازنده نیز قرار می گیرد. هم اکنون تنها در چهارمحال وبختیاری و استان فارس ساز کرنا به شکل گسترده نواخته می شود و این نقطه از کشور به ویژه در بین عشایر منطقه، خاستگاه تاریخی خود را حفظ کرده است اما سرنا نوازی در بیشتر استانهای زاگرش نشین رایج است و سازندگان ساز نیز در استانهای زاگرس نشین یافت می شود. اکنون 90 دست نوشته نیز برای اجرای دستگاههای موسیقی بر روی این دو ساز در ایران وجود دارد که بیشتر کار استان علی اکبر مهدی پور یا حیدرشاه نادری اشکفتگی بوده اند. هم اکنون تعداد کرنانوازان و سرنانوازان در کشور بسیار اندک است و بسیاری از جوانان از این دو ساز کمتر استقبال می کنند. *گزارش از محمود رئیسی