موفقیت ۳۷ شرکت در صادرات محصولات نانویی|حفظ جایگاه چهارم جهانی در سال ۲۰۱۹

باتصویب ســند ۱۰ ســاله دوم پیشــرفت فناوری نانو در ایران تحت عنوان "گســترش کاربرد فناوری نانو در افق ۱۴۰۴" در هیات وزیران در آذرماه ســال ۱۳۹۶، راه برای بهره گیری از آثار اقتصادی و اجتماعی فناوری نانو و مشارکت در مسابقه جهانی این عرصه هموارتر شد.

دوره جدید، افزایش اقتدار علمی کشــور، توســعه صنعت و بازار نانو و نقش آفرینی این فناوری در زندگی مردم هدف گیری شــده اســت. مبتنی بر این رو یکردها، چشم انداز و سه هدف کلان برای ۱۰ ساله دوم پیشرفت نانو در کشور معین شد. مطابق با این چشم انداز، پیشرفت‌های فناوری نانو در ایران اسلامی تا سال ۱۴۰۴ با تاثیرگذاری در آبادانی کشور و تولید ثروت، موجب بهبود زندگی مردم می شود. در این سال، کشور ضمن تعامل سازنده با سایر کشــورها، حرکت به ســمت مرجعیت جهانی در فناوری نانو را ادامه می‌دهد و اثر قابل ملاحظه‌ای بر اقتدار علمی کشــور خواهد داشت.

سه هدف کلان که با حرکت در راستای این چشم انداز در نهایت محقق خواهند شد شامل ارتقای اثرگذاری فناوری نانو در بهبود کیفیت زندگی مردم، دستیابی کشور به جایگاه مناسب در علم و فناوری نانو در بین کشورهای جهان و کسب سهم مناسبی از بازار جهانی فناوری نانو است.

دستیابی به جایگاه اثرگذار در نانو فناوری

در ســال ۲۰۱۹ میلادی، تعداد ۱۱ هزار و ۹۶ مقاله مرتبط با فناوری نانو توســط محققان ایرانی در WoS نمایه شــد که معادل ۵٫۸۷ درصد از کل مقالات نانو منتشــر شــده در ســال ۲۰۱۹ اســت. ایران با این ســهم از انتشــارات نانو، همانند ســال گذشــته، در رتبه چهارم دنیا قرار گرفت.

این جایگاه در حالی به دست آمد که در سال ۲۰۰۱ و قبل از تأسیس ستاد فناوری نانو که تعداد معدودی از محققان و دانشمندان ایرانی با این فناوری نوظهور آشنا بودند، با انتشار ۱۰ مقاله نانو در رده پنجاه و هفتم دنیا و ششــم منطقه خاورمیانه قرار داشــتیم.

ایران در ســال‌های بعد همواره یک روند صعودی را در انتشــار علوم نانو طی کرد، به طوری که از انتشار سالانه ۱۰ مقاله نانو به انتشار روزانه ۳۰ مقاله نانویی رسید. متوسط درصد رشد سالانه مقالات نانو ایران در این ۱۹ سال حدود ۵۳ درصد بوده است. این تعداد از مقالات نانو بیش از ۲۰درصد کل مقالات علمی منتشر شده ایران در WoS را شامل می‌شوند، در حالی که سهم مقالات نانو دنیا از کل مقالات در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۹ درصد بوده است.

همچنین ایران از لحاظ ســرانه مقاله نانو به جمعیت، در رتبه چهاردهم در ســال ۲۰۱۸ و از لحاظ تعداد مقاله به ازای مقدار GDP بر اساس نرخ برابری قدرت پول (PPP) در رتبه اول دنیا در سال ۲۰۱۷ قرار دارد.

رده بندی ۲۵ کشور برتر در انتشار مقالات ISI نانو را در سال ۲۰۱۹  به این شرح است:

نمودار رشد مقالات نانویی محققان ایرانی از ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۹ طبق نمودار ذیل است:

در بین دانشــگاه‌های ایران، دانشــگاه تهران با انتشــار ۹۳۰ مقاله نانو (۸٫۳ درصد کل مقالات نانوی ایران در ســال ۲۰۱۹ ) در رده اول قرار دارد. پس از آن به ترتیب دانشگاه تربیت مدرس با انتشار ۵۲۹ مقاله،  صنعتی امیرکبیر با انتشار ۴۹۲ مقاله، دانشگاه صنعتی اصفهان با انتشار ۴۱۷ مقاله و دانشگاه صنعتی شریف با انتشار ۴۱۲ مقاله در رده‌های بعدی قرار دارند.

علاوه بر آن سهم مقالات نانوی ایران که در مجلات Q۱ منتشر شده‌اند نیز به عنوان یک شاخص دیگر از کیفیت انتشارات علمی در نظر گرفته می‌شود. مجلات Q۱ مجلاتــی هســتند که بر اســاس بانک اطلاعات مجلات علمــی Reports Citation Journal یا JCR از نظر ضریب اثربخشــی(factor Impact )جزو مجلات چارک اول به حساب می‌آیند. گرچه تعداد این مقالات در سال ۲۰۱۹ رشد کرده است، ولی سهم آنها از کل مقالات نانوی ایران در سال ۲۰۱۹ حدود ۲ درصد نسبت به سال قبل کاهش یافته است و از نظر رتبه نیز ایران همچنان در رتبه هشتم قرار دارد.

شاخص اچ  (Index-h) معیاری از کمیت و کیفیت مقالات علمی یک محقق، موسسه یا کشور است که حجم مقالات پرکیفیت آن فرد یا کشور را نشان می‌دهد و به عنوان یک شاخص کیفی در ارزیابی و مقایسه مقالات با کیفیت مورد قبول و استناد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در شاخص h رتبه جهانی ایران برای مقالات منتشــر شــده در پنج ســال منتهی به ۲۰۱۹ (index-h پنج ســاله) ۱۲ اســت. سهم مقالات نانو مشــترک ایران با کشورهای دیگر در ســال ۲۰۱۹ حدود ۲۰ درصد بود. در جدول ذیل فهرست ۲۰ کشور برتر دنیا در شاخص Index-h برای مقالات نانویی از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ آورده شده است:

سهم ایران از ثبت اختراعات نانویی

ایران تا پایان سال ۲۰۱۹ تعداد ۲۶۳ اختراع مرتبط با فناوری نانو در دفاتر ثبت پتنت آمریکا و اروپا منتشر کرده است. رتبه ایران در پتنت‌های ثبت شده در USPTO در سال ۲۰۱۹ در جایگاه بیست وچهارم است.

نسبت تعداد پتنت‌ها به تعداد مقالات نانو نشان می‌دهد که ۴ پتنت نانویی در ازای هر ۱۰۰۰ مقاله نانو ثبت شده است. با این حال باید توجه داشت که همین تعداد اختراعات مرتبط با فناوری نانو سهمی در حدود ۲۰ درصد از کل پتنت‌های ثبت شده ایران در ادارات ثبت پتنت آمریکا و اروپا می‌شود. 

حجم بازار نانویی محصولات ایرانی

طبق تعریف بازار فناوری نانو که در استاندارد بین‌المللی ایزو به شماره ۲۰۱۵:۱۸۱۱۰ TS/ISO به تصویب رسیده است؛ بازار فناوری نانو شامل سه بخش "بازار کالاهای نانو"، "بازار تجهیزات نانو" و "بازار خدمات فناوری نانو" تعریف شده است.

روند رشــد ســالیانه بازار فروش محصولات فناوری نانو ســاخت داخل در ســال‌های گذشته در نمودار زیر آمده اســت. در سال ۱۳۹۷ برای پنجمین سال متوالــی حجــم بــازار نزدیــک بــه دو برابر (۸۳ درصد) شــده اســت. در پایان ســال ۱۳۹۷ در مجمــوع ۲۱۴ شــرکت در زمینه تولید محصــولات، تجهیزات و خدمات حوزه فناوری نانو فعال بودند که از داده‌های جمع آوری شده از این شرکت‌ها، رقم کلی فروش معادل ۲۵ هزار و ۴۶۲ میلیارد ریال به دست آمده است. 

از مجمــوع بــازار فــروش محصــولات نانو ســاخت ایــران در ســال ۱۳۹۷، به میزان ۲۶۷۲ میلیارد ریال (حــدود ۱۰ درصد) مربــوط به صادرات ایــن محصولات به کشورهای دیگر و ۲۲۷۹۰ میلیارد ریال آن مربوط به فروش در بازار داخلی بوده است.

نزدیک به ۶۰ درصد از حجم بازار کالاهای فناوری نانو، مربوط به حوزه ساخت وســاز تعلق دارد که شامل "شــیرآلات"، "شیشــه‌های کم گســیل"، "بتن سبک"، "انواع کفپوش"، "انواع کاشــی و گرانیت آنتی باکتریال" می‌شود . در رتبه بعدی، صنایع اپتوالکترونیک قرار دارد که ۱۳ درصد از بازار کالاهای نانو ســاخت ایران را بــه خــود اختصاص داده اســت. بهداشــت و سلامت، نســاجی، خودرو و حمل و نقل هم با ســهمی بین ۵ تــا ۶ درصد در رده‌های بعــدی قرار دارند.

آمار فروش کلی شرکت‌های نانو داخلی در سال۹۷ به تفکیک حوزه‌های صنعتی در تولید کالا (میلیارد ریال)

از نظر صادرات نیز در سال ۱۳۹۷ به دلیل مشکلات ناشی از نوسانات ارزی در ۶ ماه اول سال و همچنین موانع صادراتی مرتبط با تحریم، افت بیش از ۵۰ درصدی در صادرات کالاهای نانویی ایران به کشــورهای دیگر رخ داد و صادرات، تنها ۱۰ درصد از کل بازار فناوری نانوی ایران را در این ســال دربر دارد. البته این رقم مربوط به صادرات رســمی کالاهای فناوری نانو ایرانی اســت. بخشــی از صادرات محصولات فناوری نانو ایران به خصوص به کشورهای همسایه در داخل کشور و برحسب ریال بوده که آمار دقیقی از آن در دست نیست.

تعداد شــرکت‌های نانو ایران که موفق به صادرات شــده‌اند، از ۳۵ شــرکت در ســال ۱۳۹۶ به ۳۷ شــرکت در سال ۱۳۹۷ افزایش یافته است. افزون بر این، مقاصد صادراتی محصولات نانو در سال ۱۳۹۷ به ۳۶ کشور بوده است.