یک هفته بعد از اینکه آب اول و دوم به خورد زمین رفت، کم‌کم سبزی ساقه شلتوک‌ها جوانه زد، همان برنج‌های بدون سبوس و با پوست که گرمی هوا را می‌طلبند تا ساقه‌شان سوی خورشید گردن بیفرازد. بازار شلتوک بد نبود و قیمتش هم می‌صرفید، دنگ و فنگ فروش گندم را نداشت و هرچه که نباشد برنج بود، قوت غالب سفره مردمان شهر. به قول کریم با فروش شلتوک از پس ضرر و زیان گوجه و خیاری که ماه پیش برداشت کرد، برمی‌آمد. همه اینها یک طرف، خبر تازه هم که دهن‌به‌دهن می‌چرخید، امید دوچندان به دل کریم دمید:
«خوزستان رسما به استان‌های دارای مجوز کشت برنج در کشور اضافه شد»، می‌گفتند سازمان آب و برق خوزستان پیگیری مستمر کرده است و وزیر نیرو و استاندار هم با طرح همدل بودند. چه از این بهتر؟ با خیال آسوده و فراغ بال می‌توانست شلتوک بکارد، بی‌این‌که غم آب داشته باشد. از همان روزهای اول خرداد کمر بست به خاک صاف‌کردن و مهیاکردن زمین. تراکتور شانه‌به‌شانه زمین را شخم می‌زد. کارگران علف هرز می‌چیدند و مزرعه آماده می‌شد تا بذر شلتوک به سینه زمین بنشیند. کرت به کرت. دو تا آب هم به زمین داد تا کشت سبز کرد. اما انگار آب دوم آب آخر بود: «عامو! سرورمون ر بدل کردن به عزا! بدبختمون کردن.»
حکایت کشت شلتوک قصه امسال و پارسال نبود. با همان لهجه آهنگین اهوازی می‌گوید که پدر و پدربزرگش هم شلتوک می‌کاشتند: «کار ما آبا و اجدادی برنجکاریه و شلتوک کشت می‌کنیم. امسال آقای استاندار با سازمان آب و برق گفتن مژده مژده خوزستان بعد از گیلان و مازندران استان سوم در کشت برنج شد و اومدن اجازه کشت دادن.» از ١٣٠هزار هکتار شلتوکی که بنا بود در کل استان کشت شود، ١٥هزار هکتار هم سهم زمین‌های شهرستان حمیدیه شد. همان‌جا که کریم زمین داشت:
«شرکت کرخه و شاوور آب به ما داد، شخم زدیم، کاشتیم و حالا هم سبز شده، ولی دیگه به ما آب نمی‌دن.»
کشت شلتوک نه برای کریم و نه شلتو‌ک‌کاران دیگر تجربه‌ای نبود که با یک‌سال و دوسال کاشتن و سود بردن به دست آمده باشد. حاج علی هم سوی دیگری از حمیدیه زمین شلتوک دارد، عمر خود را به کشت همین یک محصول گذرانده. یک عمر شلتوک کاشته و بدقلقی و آفت و گرمی و سردی و پستی و بلندی کشتش را از بر است: «از همان سال ٦٥ که هنوز جنگ بود، تو همین شهرستان شلتوک کاشتم. سال‌های بی‌آبی هم کشت می‌کردیم. سال‌هایی هم بود که به علت خشکسالی می‌گفتن شلتوک کشت نکنید، ولی مثل امسال نبود که دولت و استاندار اجازه دادند، آب هم هست، ما هم کاشتیم و حالا می‌آیند آبِ به روی ما می‌بندن.» صدایش را بلندتر می‌کند. «آبِ به روی ما ببندن و یکهو بگن دیگه حق کشت ندارید. چه وقت؟ وقتی که محصول سبز شده.»
داستان مجوز کشت برنج در خوزستان
هفتم خرداد؛ چهارشنبه بود و هیأت دولت جلسه داشت. بعد از پایان همین جلسه بود که رضا اردکانیان، وزیر نیرو میان خبرنگاران از آزادی کشت برنج برای خوزستانی‌ها گفت. گفته بود که ورودی سدهای استان خوزستان امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵۰درصد کاهش داشته، یعنی خردادماه سال گذشته میزان ذخیره سدهای استان خوزستان ٤٤میلیارد مترمکعب بود که امسال به ٢٢میلیارد متر مکعب رسیده است. با همه اینها وزیر نیرو از این هم خبر داده بود که با برنامه‌ریزی‌های وزارتخانه متبوعش، رهاسازی آب از این سدها امسال ۱۴درصد و میزان زمین‌های زیر کشت نیز ۱۳درصد افزایش می‌یابد.
چهار روز پیش از آنکه وزیر بخواهد چنین مجوزی را صادر کند، غلامرضا شریعتی، استاندار خوزستان از تماس تلفنی خود با رئیس‌جمهوری خبر داده بود که در این تماس رئیس‌جمهوری مجوز کشت شلتوک در خوزستان را صادر کرده است.
همه خوزستان به جز حمیدیه
حمیدیه هم در جغرافیای استان خوزستان بود. همان شهرستان ۵۳هزار نفری در غرب اهواز که کرخه را از دل می‌گذراند. کرخه‌ای که خروش فروردینش به سال ٩٨، ٢٢ روستای حمیدیه را میان سیل محاصره کرد و آنچه باقی گذاشت، خانه خرابه‌ها و محصولات کشاورزی به یغما رفته بود. سیل ١٠هزار هکتار از محصولات کشاورزی را کامل از بین برد، آن هم در شهرستانی که بنای اقتصادش نه بر نفت و گاز که بر پایه کشاورزی است.
سیل کار خود را کرده و ویرانی به جا گذاشته بود، اما پس از فروردین ٩٨ وقتی آب از دل زمین بیرون رفت، خاک زمین‌های حمیدیه را باز مهیای کشاورزی کردند. تراکتورها آمدند، زمین‌ها شخم خوردند و کشاورزان هم آماده کشت شدند. سرریز سیل از کانال چمران مهار شد و هر چند ویرانی‌های سیل پابرجا ماند، اما با هر چه که بود و نبود، زندگی پس از سیلاب‌ها هم جریان داشت.
سال زراعی ٩٩-٩٨ آغاز شد. گندمکاران بذر گندم پاشیدند، صیفی‌کاران گوجه، بادمجان، سبزی و خیار کاشتند و محصول خود را برداشتند. کرونا آمد، مرزها بسته شد و قیمت خیار و گوجه روزبه‌روز پایین آمد، نرخ خرید تضمینی گندم هم که طبق روال هر ساله کفاف هزینه تولید خود را به زور تأمین می‌کرد. کشت تابستان از راه می‌رسید. با مجوزی هم که برای کشت برنج صادر شده بود، آن هم از سوی رئیس‌جمهوری و وزیر نیرو، شلتوک بهترین گزینه برای جبران خسارات گذشته بود. به قول حسن وقت خوشحالی بود: «امسال باید جشن می‌گرفتیم از اخبارشون و رسانه‌‌هاشون و اطلاع رسانیشون که برنج به سبد تولید کشاورزهای خوزستان برگشته، ولی به جای اینکه جشن بگیریم غمگینمون کردن.»
می‌گوید برای هر هکتار شلتوک باید یک‌میلیون و ٨٠٠هزار تومان بذر خرید، کود سیاه، پتاس و اوره هم که به کنار: «هر هکتار ٣میلیون. مشورت کردیم که گفتن آبمونِ راحت می‌دن، ولی یک‌دفعه گفتن بستیم. حالا کشتمون سبزه. شما گفتید بکارید. پس این چه کاریه که کردید؟»
می‌دانستند که طرف حساب‌شان شرکت بهره‌برداری از کرخه و شاوور بود که تحت نظارت سازمان آب و برق خوزستان در شهرستان حمیدیه فعالیت می‌کرد. نکته‌ای که محمد هاشمی، رئیس نظام صنفی کشاورزی شهرستان حمیدیه و رئیس مجمع خبرگان کشاورزی کشور درباره آن می‌گوید: «سهمیه شهرستان حمیدیه برای کشت شلتوک ١٥هزار هکتار اعلام شد، یعنی ١٥هزار هکتار در رودخانه کرخه نور و شبکه آن شلتوک کشت شود. وقتی سهمیه‌بندی می‌شود و اعلام می‌کنند، یعنی کشاورز برنج مشخص است و اصلا برنج یک کشت تخصصی است.»
با اعلام همین سهمیه کشاورزان ماخار بستند، شخم زدند و آب به زمین دادند. «هم شرکت کرخه و شاوور که وابسته به سازمان آب و برق است و هم اداره جهاد کشاورزی شهرستان شاهد بودند که کشاورزان شلتوک کشت کردند و نگاره و نظاره می‌کردند.»
هاشمی می‌گوید که وقتی سهمیه کشت به شهرستانی ابلاغ‌می‌شود، باید آب هم از نظر جغرافیایی به تک‌تک زمین‌ها رسانده شود: «با توجیه غیرکارشناسی مسئولان محلی مثل مدیریت جهاد کشاورزی و شرکت کرخه و شاوور برای شورای تأمین شهرستان کشت شلتوک ممنوع شد.»
روایت فرمانداری: در انتقال آب مشکل داریم
عاقبت که دیدند محصول سبزشان رو به خشک‌شدن است و کسی هم به فکر نیست، اعتراض کردند. اول به شرکت بهره‌برداری از کرخه و شاوور. جلو محل آن جمع شدند، اما شرکت گفته بود که مجری است و کشاورزان را به شورای تأمین حواله داده بود. به قول جعفر به‌طور مسالمت‌آمیز چند بنر و پلاکارد دست گرفتند و گفتند که در سال جهش تولید این رفتار با کشاورز روا نیست: «گفتند جلسه می‌گیریم و نتیجه را از طریق روابط عمومی اعلام می‌کنیم و روابط عمومی هم اعلام کرد که باز هم شبکه آبیاری حمیدیه روی حرف خودش است که به کانال‌ها آب ندهد و فقط کسانی می‌توانستند به زمین شلتوک آب بدهند که تلمبه داشتند و آب از کرخه می‌آوردند، یعنی کسانی که در حاشیه رودخانه زمین داشتند.»
به روایت شاهین هاشمی، فرماندار حمیدیه از علل این تصمیم، مشکل زیرساختی در انتقال آب به کانال‌هاست. «کشت شلتوک ممنوع نشده است. ما در حمیدیه هم رودخانه داریم و هم کانال آبرسانی. بنابراین درست است که گفتند در خوزستان کشت شلتوک مجاز است، ولی ما در زمینه انتقال آب مشکل داریم. در رودخانه کرخه و زمین‌های کشاورزی مجاور هیچ ممنوعیت کشتی نداریم. در زمین‌های مجاور کرخه نور هم با کشت شلتوک مخالف نیستیم، ولی یکی از کانال‌های شبکه آبرسانی موسوم به ML نه برای کشت شلتوک و نه برای کشت‌های پرمصرف بلکه برای سبزیجات تعریف شده است.»
می‌گوید این شبکه آن‌قدری بزرگ است که ١٥ روستا در امتداد آن کشاورزی می‌کنند: «چون سیاست ما عدالت در توزیع آب است، در این شبکه توانایی کشت شلتوک میسر نیست، بنابراین تصمیم گرفته شد که کشت شلتوک ممنوع شود، ولی موقت است، چون برای رفع مشکلات آب روستاهای پایین‌دستی یک کانال موسوم به کانال اتصال چمران به ML در حال احداث است که تا مهر ماه به پایان می‌رسد.»
سجاد که خودش در حمیدیه شلتوک‌کاری دارد، از دیرکرد پیمانکار در اتمام طرح خبر می‌دهد: «والله گفتن این کانال تا برج١٢ پارسال تموم می‌شه و خلاص، ولی تا حالا طول کشیده. اگر هم می‌دونستن کار کانال آن‌قدر زمان می‌بره، چرا مجوز کشت دادن؟ چرا سهم حقابه مشخص کردن؟»
سهم حقابه‌ها شانزدهم اردیبهشت تعیین شد. نامه‌ای از سوی سازمان آب و برق خوزستان به رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان ارسال شده بود که سهم وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی را از حقابه رودخانه، انهار سنتی و شبکه آبیاری مدرن و نیمه‌مدرن تعیین می‌کرد. مبلغی که کشاورزان باید برای استفاده از آب بپردازند.
جعفر هم به همین موضوع معترض بود. «از این عیان‌تر و آشکارتر که حق کشت به کسی بدن؟ خب اگه قرار به ممنوعیت کشت بود، پس چرا دو تا آب‌مان دادند و حالا کانال را باقی گذاشتند که خشک شده و ماهی ریز و لاک‌پشت مرده توش افتاده است.»
مسعود صادقی‌میانرودی، رئیس شرکت بهره‌برداری از کرخه و شاوور علت بستن آب را نرسیدن آب به کشاورزان پایین‌دستی می‌داند: «کانال ML، ٣٤ دریچه دارد که معمولا تا دریچه ١٩ مشکل تأمین وجود ندارد، ولی اگر کسی بخواهد برنج بکارد، کشاورزان پایین‌دست دچار مشکل می‌شوند که برای رفع مشکل پروژه کانال رابط چمران به کانالML در دست اجراست.»
صادقی می‌گوید که براساس تجربیات سال گذشته، شورای تأمین شهرستان حمیدیه مصوب کرد که در کانال ML برنج کشت نشود: «ما می‌خواهیم حق چند کشاورز را بگیریم که خرده‌پا هستند. این نمی‌شود که کشت خوب مساوی با برنج باشد و هرکس ٦٠ هکتار خودش دارد، ٤٠ تای دیگر هم قرض کند و همه را برنج بکارد.»
اگر آب نمی‌دادند سمت کشت شلتوک هم نمی‌رفتیم
شاهین‌هاشمی، فرماندار حمیدیه و رئیس شورای تأمین شهرستان می‌گوید کشاورزان اگر بخواهند شلتوک کشت کنند، باید قرارداد با شرکت کرخه و شاوور داشته باشند تا هماهنگی صورت گیرد. «دستور کلی برای کشت شلتوک داده شد ولی روال اداری برای اجرای این کشت هم وجود دارد و این بحث باید با هماهنگی توزیع آب و جهاد کشاورزی باشد. اگر کشاورزان با شرکت کرخه و شاوور قرارداد دارند، کشت‌شان مشکلی ندارد.»
محمد ١٥٠هکتار شلتوک کاشته است. می‌گوید به خرجی که کرده فکر نمی‌کند. «بی‌خیالش شدم. اگر فکر کنم دق‌مرگ می‌شم که چقدر از کیسه‌ا‌م رفته.» می‌گوید هیچ‌وقت شرکت کرخه و شاوور پیش از شروع کشت با کشاورزان قرارداد نبسته است. «عامو خدا به سر شاهده که اینا می‌ذارن آخر کشت می‌گن بیاید پولتون رو بدید و قرارداد هم امضا کنید. اگر بخوان اول فصل قرارداد ببندن، آبشون کم بیاد که خب دیگه حریف شکایت ما نمی‌شن چون قرارداد بستن.» نزدیک ٥٠٠میلیون تومان یعنی تمام آورده کشت پارسال را برای کشت شلتوک گذاشت. شلتوکی که حالا تشنه مانده و اگر آب به آن نرسد یک‌سره می‌خشکد. «این سبزه! به خدا گناه داره. ما اگر می‌دونستیم که قراره این‌طور کنن، اصلا سمت برنج نمی‌رفتیم. خودشون مجوز کشت دادن. اون هم برای یکی مثل من که تا این مدت حقابه سازمان را دادم و بدهی نداشتم، پرونده‌ام خشک و خالی است. اگر شبکه آبیاری همکاری نکند رغبتی به کشت ندارم. یعنی دیگه نمی‌تونم چیزی بکارم.»
حرف او را کریم هم می‌زند. «سال‌های گذشته همه جا رِ پلاکارت می‌زدن که بگن کشاورزا چه کار کنند. امسال هیچ نگفتن و گذاشتن این موقع ممنوع کردن که همه سرمایه را بردیم تو دل خاک. زمین اجاره کن و بذر بگیر و کود مرغوب پیدا کن. به خدا هر کیسه کود سیاهه خریدم ٣١٠هزار تومن. زمین هم هکتاری ٧میلیون اجاره دادم. بخوای حساب کنی بابت هر هکتار ٤میلیون هزینه شده و این چهارتا را باید ضربدر ٧٠ هکتار کرد.»
این سال‌ها کشت‌شان از غرقابی به کشت خشک‌کاری تبدیل شده. «ها به خدا. قدیم آب از این سرِ زمین نرفته بود که از اون سر می‌اومد. اصلا آب رو زمین بود الان ٨٠- ٧٠درصد صرفه‌جویی شده. هر١٠ یا ١٢روز یک‌بار به زمین آب می‌دیم.»
هشت‌میلیارد متر مکعب آب سهم شلتوک‌کاری حمیدیه بود. این را جعفر می‌گوید. «جهاد متولی زمین‌های ماست. یک طرفِ کشاورز، جهاده و طرف دیگر سازمان آب و برق. باید بگم سازمان برق، نه آب و برق چون همه آب را برای تولید برق می‌خواد. هر‌سال این دنگ و فنگ‌ها رِ داشتیم که باید میراب و سرمیراب و مهندساشون بیان ولی این طور نبود که ما را بفرستند به دل کشت و بعد آب به رویمان ببندند. این خود ظلمه.»
سجاد سعیدی‌پور که خودش کشاورزی دارد، کارشناس زراعت است و دبیربنیادملی گندمکاران خوزستان، می‌گوید: «خبر مجوز کشت برنج در استان خوزستان در حالی اعلام شد که عده‌ای از کشاورزان شهرستان حمیدیه بنا به اعلام سازمان آب و برق خوزستان به دلیل آماده نبودن کانال موسوم به ML از این نعمت محروم شدند.»
می‌گوید کشاورزانی که تا امسال، سال‌های متمادی خشکسالی را پشت سر گذاشته و از کشت برنج محروم بودند اما حالا به لطف بارش‌های فراوان، ذخیره سدهای استان در وضعیت مطلوبی قرار گرفته است. «چرا سازمان آب و برق از قبل تدابیر لازم را برای آماده‌سازی این کانال فراهم نکرده؟ باید یادآور شد که وضعیت مطلوب ذخیره سدهای خوزستان به قیمت تحمل رنج و خسارت ناشی از سیلاب‌هایی است که مقصر اصلی آن سازمان آب و برق است که با نبود مدیریت ورودی و خروجی مخازن سدها در فروردین ٩٨ موجب آن شد. ظاهرا آماده‌سازی کانالی که با معیشت صدها کشاورز ارتباط مستقیم دارد برای این سازمان آنقدرها هم اهمیت ندارد.»
به قول سعیدی‌پور میان کشاورزان استان خوزستان، سازمان آب و برق این استان به سازمان برق معروف است. «همیشه این انتقاد متوجه سازمان است که اولویت اول آن تولید و تأمین برق است و کنترل امنیت مناطق پایین دست سدها و نیز مدیریت توزیع آب کشاورزی از اولویت‌های بعدی این سازمان است. لیکن جبران خسارت ناشی از خشکی مزارع شالیکاران حمیدیه کمترین انتظار کشاورزان این منطقه است.»
دیدگاه تان را بنویسید