به یاد جلال متینی که دیروز از میان ما پرکشید؛ کوش‌نامه؛ بازگویی فراموش‌شده از تاریخ و اسطوره‌های ایران باستان

کوش‌نامه روایتی مفصل است مربوط به ابتدای سده ششم هجری (دوازدهم میلادی) از حکیم ایرانشان درباره اسطوره جم و ضحاک و فریدون اما به ترتیبی متفاوت از شاهنامه که به فاصله‌ای اندک پس از فردوسی سروده شده. شخصیت اصلی این داستان موجودی اهریمنی به نام کوشِ پیل‌دندان است از خاندان ضحاک که ۱۵۰۰ سال می‌زید و در کل افسانه به کشمکش با خاندان جمشید از آبتین (آتبین) تا منوچهر و کیکاوس مشغول است. صحنه این درگیری از شرقی‌ترین نقطه عالم یعنی بسیلا (شبه‌جزیره کره) و چین و ماچین است تا غربی‌ترین جای عالم یا آندلس و قرطبه (اسپانیا) و تنگه طارق. کوش حاصل ازدواج برادر ضحاک است وقتی برای تعقیب بازماندگان جم به چین حمله کرد. وی با دیدن چهره کریه این پسر وی را در دشتی رها کرد و از قضا پرورش وی را زن آبتین برعهده گرفت. اما این پسرخوانده ناخلف شرور وقتی بزرگ شد شاه چین گشت و به جنگ با آبتین درآمد. آبتین به ماچین و سپس شاه بسیلا پناه برد و آنجا دختر وی فرارنگ را به زنی گرفت. سپس از شر کوش به دماوند و دشت آمل گریخت و آنجا فریدون زاده شد. در نتیجه فرارنگ یا فرانک در این افسانه همچون فرانک اوستا در پیوند با خدایگان شرق (اوشبام) است. فریدون پس از رشد و طغیان علیه ضحاک پادشاه می‌شود و جهان را فتح می‌کند. جهان فریدون در کوش‌نامه از جهان فریدون در شاهنامه گسترده‌تر است زیرا شرق آن به جای توران تا کره و ژاپن بسط یافته و غرب آن به جای روم تا تنگه جبل‌الطارق می‌رسد. در این حین کوش را نیز دستگیر کرده و در دماوند همراه ضحاک به بند می‌کشند. اما وقتی از پس تهاجم دیوهای سرزمین تاریک و افسانه‌ای مازندران به مرزهای غربی جهان درمی‌مانند کوش را روانه آنجا ساخته و حکومت غرب را به وی می‌بخشند. کوش در جریان تقسیم جهان میان ایرج و سلم و تور همراه سلم در مفسده‌های وی علیه ایران و ایرج شریک و تا سال‌ها بعد نیز به تبهکاری و ادعای خدایی مشغول است تا سرانجام پس از مواجهه با پیری فرزانه و یکی دیگر از نوادگان جم در غرب جهان به راه راست هدایت شده و حکیمی خداپرست و درستکار گشت. گذشته از مباحثی که درباره صحت جغرافیایی و تاریخی این اثر نزد منتقدان و مصححان شده، کوش‌نامه نه فقط مکمل اسطوره‌شناسی شاهنامه است بلکه به خوبی پرده از دانش و نفوذ و وسعت عمل ایرانی‌ها در مرتبه روایی از شرق تا غرب ربع مسکون به درازنای عمر اسطوره‌هایشان برمی‌دارد. 

تصویر: دو برگ مصور از منظومه حماسی کوش‌نامه در مجموعه (Or 2780. Oriental Manuscripts, British Library).