چند هفته‌ای از آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس می‌گذرد؛ آتشی که جان افراد را گرفت، هزاران هکتار از جنگل‌ها را نابود کرد، درختان را سوزاند و ... حالا دیگر اما خاموش شده است و احتمالا باید منتظر تابستان‌های بعدی باشیم تا جرقه‌ای دیگر آتش را به جان جنگل‌های ایران بیاندازد.
تحلیل‌های ماهواره‌ای نشان داده‌اند که وسعت آتش خاموش شده خردادماه در زاگرس حدود ۷هزار هکتار بوده است و براساس نقشه‌های منتشر شده توسط دیده‌بان جهانی جنگل از ۱۲ تا ۱۵خردادماه ۱۷۰۸ آتش‌سوزی فعال در عرصه‌های طبیعی کشور به وقوع پیوسته است.
اگرچه احتمالا تا فصل گرم بعدی خبری دیگر از این نوع آتش‌سوزی‌ها نیست، موج پیامدهای نابودی جنگل‌ها چه برای انسان‌ها و چه محیط‌زیست در طول فصل‌های دیگر سال خاموش نمی‌شوند.
دکتر پیتر مور، متخصص آتش‌سوزی جنگل‌های سازمان خواربار و کشاورزی یا فائو، معتقد است ایران با راهکارهایی می‌تواند با این نوع حوادث زیست‌محیطی مقابله کند، او می‌گوید: «بررسی و تحلیل نظام‌مند آتش‌سوزی‌ها در ایران مهمترین اقدامی است که باید انجام شود. اینکه آتش‌سوزی‌ها در کدام نقاط رخ می‌دهند؟ چه زمانی رخ می‌دهند؟ گستره و بزرگی آن‌ها به چه میزان است؟ در کدام فصل یا ماه سال رخ می‌دهند؟ منبع و منشاء آتش‌سوزی چه بوده است؟ چه کسی باعث شعله‌وردن آتش شده است؟ چرا باعث شعله‌ور شدن آتش شده‌اند؟»
مور بیش از ۳۰ سال در زمینه‌های عملیاتی، سیاسی و مدیریتی منابع طبیعی تجربه دارد و در کشورهای کانادا، آمریکا، کنیا، لبنان، الجزیره و ... در زمینه آتش‌سوزی جنگل‌ها اقداماتی انجام داده است.
آقای مور همانطور که می‌دانید ایران در تابستان امسال با آتش‌سوزی‌های مختلفی در جنگل‌هایش روبرو شده است، شما تجربه زیادی در این رابطه دارید، به نظر شما علل اصلی شروع آتش در جنگل‌ها چیست؟
به طور کلی عامل ۹۰ درصد آتش‌سوزی جنگل‌ها مردم هستند؛ این مسئله از طریق ترکیب علل مختلفی همچون استفاده از شیوه‌های و اقدامات نامناسب، دسترسی محدود به رویکردهای جایگزین برای درست کردن آتش، حوادث ناگهانی، درک ضعیف از خطرات آتش، استفاده از ماشین‌آلات، سهل‌انگاری و بی‌دقتی رخ می‌دهد. علل طبیعی آتش‌سوزی جنگل‌ها هم تنها به برخورد صاعقه که باعث شعله‌ور شدن آتش می‌شود، مربوط است.
هزاران سال است که انسان‌ها از آتش استفاده می‌کنند و این پدیده نقشی حیاتی در بسیاری از اکوسیستم‌ها بازی می‌کند. استفاده از آتش برای تأمین نیازهای مختلف همچون شکار، ترجیح کاشت گیاهان و محصولات خاص جهت تأمین غذا، خوراک دام و الیاف، پاک‌سازی منطقه‌ای برای کشاورزی و چرای دام‌ها، تسهیل مسافرت و کنترل آفات پدیده‌ای به خوبی شناخته شده و تاریخی است که تاکنون تداوم دارد. این مسئله خصوصا در کشورهای در حال توسعه که مردم در زمینه معیشت و امنیت غذایی خود مستقیما به جنگل‌ها و کشاورزی وابسته هستند، موضوعیت بیشتری دارد.
در خصوص مدیریت یکپارچه آتش‌سوزی، لازم است که به شکل‌گرفتن درک لازم در این زمینه کمک کنیم و پذیرش این مفهوم – مدیریت یکپارچه آتش‌سوزی – را به عنوان یک نظام جامع و متعادل تشویق کنیم؛ نظامی که شامل پنج بخش پژوهش و تحلیل، کاهش خطرات، آمادگی برای مقابله با آتش‌سوزی جنگل‌ها – از جمله پایش و هشدار و اقدام زودهنگام - پاسخ به آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی و تلاش‌ها برای احیا و بازسازی جوامع، دارایی‌ها و اراضی آسیب‌دیده بر اثر این آتش‌سوزی‌ها است.
اما چه فاکتورهای آتش‌سوزی جنگل‌ها را را تسهیل، تشدید و تسریع می‌کنند؟
اگرچه آتش‌سوزی جنگل‌ها اکثرا بخاطر فعالیت‌های انسانی آغاز می‌شوند، اما شدت و اثرگذاری آن‌ها عمدتا به عواملی همچون وضعیت دسترسی به سوخت (موادی که برای سوخت استفاده می‌شوند)، ساختار پوشش گیاهی منطقه، و شرایط هواشناسی و توپوگرافی نواحی جنگلی وابسته است. در واقع میزان و نوع سوخت موجود در جنگل ارتباط مستقیمی با شدت آتش دارد. اثرات آتش نیز به شدت آتش و میزان انرژی آزاد شده توسط آتش در هنگام سوختن (سوزاندن محیط) مرتبط است. از سویی دیگر شرایط آب و هوایی، خصوصا قدرت باد روی رفتار آتش، به‌ویژه سرعت جبهه پیشانی آن که به نرخ سرعت آتش مشهور است نیز اثرگذار است.
به عبارت دیگر، وقوع آتش‌سوزی در جنگل‌ها به میزان سوخت موجود برای سوختن و خشکی سوخت که ناشی از خشکسالی یا بارندگی کم است و همچنین فعالیت‌های انسانی که منبع اصلی ایجاد جرقه اولیه آتش‌سوزی در جنگل هستند، مرتبط است.
در ارتباط با آتش‌سوزی جنگل‌ها، مقامات و مسئولان چه سیاست‌ها، تصمیمات و اقداماتی را جهت جلوگیری از آتش‌سوزی یا کاهش تأثیرات و گستره آن‌ها می‌توانند اتخاذ کنند؟
اقدامات فائو در زمینه آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی شامل آموزه‌ها و تجارب به‌دست آمده در زمینه کاهش خطرات آتش‌سوزی‌ها در این عرصه‌ها و همچنین ارائه پاسخ‌های فوری به مخاطرات جاری و پشتیبانی از تلاش‌ها برای سازگاری و کاهش تغییرات اقلیمی در بلند مدت است. تحلیل کارآمد و مؤثر از شرایط، نکته‌ای کلیدی برای یکپارچه‌کردن موفق سه مسئله اکولوژی، جامعه و فناوری‌های مدیریت آتش است، امری که پایه و اساس مدیریت یکپارچه آتش‌سوزی است.
بررسی و تحلیل نظام‌مند آتش‌سوزی‌ها در ایران مهمترین اقدامی است که باید انجام شود. اینکه آتش‌سوزی‌ها در کدام نقاط رخ می‌دهند؟ چه زمانی رخ می‌دهند؟ گستره و بزرگی آن‌ها به چه میزان است؟ در کدام فصل یا ماه سال رخ می‌دهند؟ منبع و منشاء آتش‌سوزی چه بوده است؟ چه کسی باعث شعله‌وردن آتش شده است؟ چرا باعث شعله‌ور شدن آتش شده‌اند؟
در بسیاری از کشورها داده‌های مرتبط با رخدادهای آتش‌سوزی بسیار ضعیف هستند. ترکیب مجموعه داده‌های موجود، داده‌های حاصل از سنجش از راه دور و اطلاعات تاریخی در سطح ملی می‌تواند تا حد زیادی درک کشورها از آتش‌سوزی‌ها در عرصه‌های طبیعی را بهبود بخشد. برداشتن این گام، یعنی بررسی و تحلیل آتش‌سوزی‌ها، امری ضروری برای برنامه‌ریزی در زمینه کاهش خطرات و کسب آمادگی برای مقابله با آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی، پاسخ به این پدیده، و احیای اراضی، معیشت‌ها و دارایی‌های از بین رفته یا آسیب‌دیده بر اثر آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی است.
در خصوص مدیریت یکپارچه آتش‌سوزی، لازم است که به شکل‌گرفتن درک لازم در این زمینه کمک کنیم و پذیرش این مفهوم – مدیریت یکپارچه آتش‌سوزی – را به عنوان یک نظام جامع و متعادل تشویق کنیم؛ نظامی که شامل پنج بخش پژوهش و تحلیل، کاهش خطرات، آمادگی برای مقابله با آتش‌سوزی جنگل‌ها – از جمله پایش و هشدار و اقدام زودهنگام - پاسخ به آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی و تلاش‌ها برای احیا و بازسازی جوامع، دارایی‌ها و اراضی آسیب‌دیده بر اثر این آتش‌سوزی‌ها است.
فرض کنیم وسعتی از یک جنگل در آتش سوخته است، این موضوع چه پیامدهای زیست‌محیطی در پی دارد؟
آتش می‌تواند میزان زیادی از زیست‌توده (منبع تجدیدپذیر انرژی که از مواد زیستی به دست می‌آید) را از بین ببرد و همچنین پیامدهایی منفی برای تولید محصولات و خدمات اکوسیستی – شامل مورادی همچون همچون فرسایس خاک، جاری شدن سیلاب، آلودگی هوا و تولید چوب – داشته باشد. آتش همچنین عاملی مؤثر بر بیابان‌زایی و تخریب اراضی است.
آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی همچنین می‌تواند خسارت قابل توجهی به اراضی وارده کرده و خدمات زیست‌محیطی آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد. تغییر در میزان دسترس‌پذیری به آب شیرین و تخریب سازوکار تأمین آب هم یکی از پیامدهای غیرمستقیم سوختن جنگل‌هاست که توجه زیادی را نسبت به خود جلب کرده است؛ این مسئله از آن‌جا مهم می‌نماید که که میلیون‌ها نفر – از جمله شهرنشینان – به‌طور بالقوه در خطر کم‌آبی ناشی از رخداد آتش‌سوزی در حوضه‌های آبخیز قرار می‌گیرند. به طور کلی تغییر در نقاط، شدت و تناوب آتش‌سوزی‌ها (که به آن اصطلاحا رژیم آتش‌سوزی می‌گویند) می‌تواند پیامدهای بلندمدت و عمیقی بر تنوع زیستی و اکوسیستم‌ها در پی داشته باشد.
فائو می‌تواند با کمک ابزارها و اقداماتی که هم اکنون در کشورهایی مثل لبنان، الجزیره، کامبوج و کنیا توسعه یافته و به‌کار گرفته شده‌اند و همچنین دیگر موارد و اطلاعات مختلف به روند اقدامات ایران در این راستا کمک کند.
به جز محیط زیست، مردم و جوامع محلی به چه شکلی از پیامدهای ثانویه آتش‌سوزی جنگل‌ها آسیب می‌بینند؟
پیامد ثانویه آتش‌سوزی در یک جنگل باعث وارد آمدن خسارات و صدمات به اقتصاد می‌شود. آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی موجب وارد آمدن خسارت به زیرساخت‌ها و خدماتی همچون برق، آب، خطوط ارتباطی، جاده‌ها و راه‌آهن می‌شود و از سویی دیگر هزینه زیادی نیز خرج مبارزه با آن آتش می‌شود. به علاوه باید هزینه‌های زیادی صرف ساخت‌وساز دوباره خانه‌ها، احیای کسب‌وکارها و تمامی اجتماعاتی شود که بر اثر رخدادهای بزرگ آتش‌سوزی صدمه دیده یا از بین رفته‌اند.
آتش‌سوزی عرصه‌های طبیعی در کنار تأثیرات اکولوژی خود می‌تواند معیشت و منابع غذایی را نیز تحت تأثیر قرار دهد. این اثرات می‌توانند بلندمدت و منفی باشند و به‌طور بالقوه‌ای بر امنیت غذایی و پایداری اکولوژیکی اثر بگذارند.
براین اساس آیا این امکان وجود دارد تا منابع طبیعی آسیب‌دیده بر اثر آتش‌سوزی را به طور کامل دوباره احیا کنیم؟ این روند چقدر طول می‌شود؟
احیای یک منطقه پس از تغییر یا اثرپذیری از آتش‌سوزی، امکان‌پذیر است و این موضوع در سال‌های گذشته در برخی از مناطق انجام شده است. اگرچه برای احیای جنگل‌ها موانعی هم وجود دارد، از جمله دانش و مدیریت تکنیک‌های احیا، منابع لازم (شامل تأمین مالی به همراه ظرفیت نیروی انسانی، دانش فنی و نهادهای مؤثر و کارآمد) و تعهدی بلندمدت نسبت به موضوع برای امکان‌پذیر کردن احیای این منابع طبیعی.
وضعیت اکولوژیک منطقه، اثرات آتش‌سوزی و کاربرد جاری اراضی با اهداف متفاوت نیز می‌تواند بر مدت زمان لازم برای احیای کامل منابع طبیعی اثرگذار باشد.
آیا فائو نسبت به مدیریت و احیای آتش‌سوزی جنگل‌ها برنامه، چهارچوب یا سیاست‌های پیشنهادی دارد که بتواند با کشورهای عضو خود به اشتراک بگذارد؟
فائو مدت‌هاست که برنامه‌ای در زمینه مدیریت آتش در عرصه‌های طبیعی دارد. این سازمان دسترسی، تجربه، ظرفیت فنی و شبکه بی‌همتایی در زمینه‌ها و بخش‌های مختلف متأثر از آتش‌سوزی دارد. همچنین فائو کارهای ارزشمندی در زمینه مدیریت آتش انجام داده است، از جمله آن‌ها می‌توان به‌مجموعه‌ای از انتشارات و برنامه‌ها، خدمات ارائه شده به کشورهای عضو، و مشارکت در ابتکارهای مشترک با حضور سازمان‌های بین‌المللی و آژانس‌های چندجانبه، سازمان‌های غیردولتی، سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی و شبکه‌ها اشاره کرد.
همچنین فائو به همراه شرکای خود از سراسر جهان، «دستورالعمل داوطلبانه؛ اصول و اقدامات راهبردی» را برای مقابله با آتش‌سوزی تهیه کرده که به چندین زبان ترجمه شده است؛ همچنین سند «بررسی مدیریت اجتماع‌محور آتش» (موسوم به CBFiM) را تدوین و تهیه کرده است.
برای حمایت از اقدامات ایران برای پیشگیری از آتش‌سوزی جنگل‌ها و کاهش آسیب‌های آن، فائو چه کمک‌هایی می‌تواند ارائه دهد؟
فائو با کشورهای عضو خود همکاری مشترک داشته و به درخواست‌های آن‌ها پاسخ می‌دهد و به‌منظور بهبود کشاورزی، شیلات و جنگلداری با آن‌ها همکاری می‌کند.
قبلا فائو در زمینه مدیریت آتش‌سوزی جنگل‌ها در چارچوب پروژه همکاری فنی «کمک به تقویت تاب‌آوری جنگل‌های زاگرس در مقابل خشکیدگی بلوط و جنگل‌های خزری در مقابل بیماری آتشک شمشاد و توسعه نظام ملی پایش جنگل» با ایران همکاری داشته است. این پروژه نقشی مهم در تأسیس نظام پایش ملی جنگل‌ها در ایران داشته است.
همچنین فائو می‌تواند با کمک ابزارها و اقداماتی که هم اکنون در کشورهایی مثل لبنان، الجزیره، کامبوج و کنیا توسعه یافته و به‌کار گرفته شده‌اند و همچنین دیگر موارد و اطلاعات مختلف به روند اقدامات ایران در این راستا کمک کند.همانطور که گفتم «دستورالعمل داوطلبانه فائو برای مدیریت آتش» هم شامل مجموعه‌ای از ایده‌هاست که می‌توان از آن‌ها برای ارزیابی نیازها استفاده کرد. گزارش‌های تهیه شده توسط «اتحادیه بین المللی سازمان‌های تحقیقاتی جنگل» و بانک جهانی نیز مجموعه‌ای از مفاهیم مفید را در اختیار قرار می‌دهند. راهبرد مدیریت آتش‌سوزی فائو نیز رویکردی نظام‌مند را برای ایجاد یک نظام مدیریت آتش پایدار فراهم کند.
دیدگاه تان را بنویسید