معماری و میراث ایرانی در هندوستان

حمیدرضا سروری

آرامگاه احمد نظام‌شاه پایه‌گذار دودمان نظام‌شاهی (1636-1490م) در احمدنگر هندوستان قرار دارد.

آرامگاه درون محوطه‌ای محصور موسوم به باغ روضه در غرب شهر احمدنگر کنار رودخانۀ خشک شدۀ سینا(Sina) جای گرفته است.

گفته می‌شود پیکر شاه طاهرحسینی، مشاور برهان نظام‌شاه اول(1553-1510م).که از ایران به هند و فلات دکن مهاجرت کرده بود هم مدتی در این آرامگاه نگهداری می‌شده است و سپس برای تدفین به کربلا منتقل گردیده است.

حضور شاه طاهرحسینی و معرفی آیین تشیع به دربار احمدنگر، روزگار تازه‌ای را در زندگی سیاسی و فکری نظام‌شاهیان آغاز کرد (فرشته،339:1393) در نزدیکی آرامگاه احمد نظام‌شاه، مخزن آب وجود دارد و چند آرامگاه دیگر در مجموعه باغ روضه دیده می‌شود که سروسامان بسیار بدی دارند و افراد بومی هر روز به گونه‌ای حریم محوطه را بهم می‌زنند و در واقع باغ روضه به جایگاه زندگانی برخی از آنان تبدیل شده است! محوطۀ باغ روضه دارای دروازه‌ای تاقدار و گنبددار است و پس از گذر از این دروازه آرامگاه مربع شکل احمد نظام‌شاه نمایان می‌گردد. آرامگاه احمد نظام‌شاه در نمای بیرونی دارای سه تاق است و از چهارسو باز است.

نمای درونی آرامگاه با سنگهای تراش‌خورده در بخش پایینی و تزیینات گچبری در بخش بالایی و زیر جدارۀ درونی گنبد تزیین شده است. در همین بخش یعنی بخش درونی زیرگنبد آرامگاه، آیه‌های قرآنی به شکل گچبری نبشته شده است و زیر آن هم با نقشمایه‌های هندسی تزیین گردیده است.

نقشمایه‌ها همانندیهای زیادی با نقشمایه‌های به کار رفته در دورۀ بهمنی دارند. به نظر می‌رسد نظام‌شاهیان می‌خواستند محوطۀ محصور آرامگاهی باغ روضه را به مجموعه‌ای بزرگ برای تدفین دیگر شاهان دودمان نظام‌شاهی پس از احمدنظام‌شاه تبدیل کنند، به راستی که مجموعۀ آرامگاهی شاهان بهمنی در نزدیکی بیدر(Bidar) الگویی برای این کار بوده است. ولی با تغییر آیین به آیین تشیع و فرستاده شدن پیکر پادشاهان نظام‌شاهی به کربلا این پروژه متوقف شده است. نکتۀ جالب توجه در مورد آرامگاه احمد نظام‌شاه این که آرامگاه به هنگام زندگانی پادشاه و پیش از مرگش ساخته و کامل شده است و از این رو این بنا را به یکی از کهنترین بناهای برجای مانده از دورۀ نظام‌شاهیان تبدیل کرده است231),Sohoni,2018:169). گویا احمدنظام‌شاه دارای فیلی بوده که بسیار به آن علاقه داشته است و نام فیل را هم غلام‌علی نهاده بوده! برخی آرامگاهی که روی سکویی بلند در خارج از محوطۀ محصور باغ روضه هست را به این فیل نسبت می‌دهند! غلام یزدانی از پژوهشگران و باستان‌شناسان هندی به کتیبه‌ای اشاره کرده است که این موضوع را تصدیق می‌کند!هرچند این موضوع هیچگاه ثابت نشد! چندین و چند آرامگاه دیگر در این محل وجود دارد.

دفن افراد در نزدیکی آرامگاه نظام‌شاهی را می‌توان به مقدس بودن محوطه تفسیرکرد و این که مردم بر این باور بوده‌اند که دفن مردگان در نزدیکی آرامگاه نظام‌شاهی اقدامی مبارک بوده است. درون محوطۀ دیواردار باغ روضه آرامگاه دیگری در گوشۀ محوطه دیده می‌شود که بیش از همه سقف هرمی شکل آن جالب توجه است و از این رو از نظر شکل، ساختار و سقف هرمی شکل به آرامگاه دو پادشاه آخر دودمان بهمنی در نزدیکی شهر بیدر بسیار شبیه است. نکتۀ دیگر در مورد این آرامگاه هرمی شکل وجود کتیبه‌ای ترکیبی به پارسی و عربی در دیوار بیرونی آرامگاه است کتیبه‌ای که در3 سطر نگاشته شده و البته بسیار آسیب دیده است. در کتیبه چنین آمده: 

بسم‌الله الرحمن الرحیم اللهم اغفر...البشر

مسجد بنا شد برای الله بنده...کار...تر ساخته برابر بیبی

بتاریخ سنه هفت چهل نه صد گذشت بعد رسول شفیع...

سال947هجری برابر با41−1540 میلادی. شوربختانه بخشهایی از کتیبه به دلیل فرسایش ناخواناست. به جز این کتیبه چند کتیبه عربی دیگر درون آرامگاه به چشم می‌خورد که به خوبی بیانگر باور تشیع و تغییر دین نظام‌شاهیان است.

 در یک قاب سنگی این کتیبه آمده است: بسم‌الله الرحمن الرحیم لا الله الا الله محمد رسول الله

و در قاب دیگر: متن آیت‌الکرسی که آیه ۲۵۵ سوره بقره است: اللّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَ لاَ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضَ وَ لاَ یَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ.

در یک قاب گچبری بلند دیگر هم این کتیبه نبشته شده است:

بسم الله الرحمن الرحیم اللهم صل علی محمد المصطفی و صل علی امیر المؤمنین علی المرتضی،صل علی فاطمه الزهرا و صل علی امام حسین شهید کربلا و صل علی علی بن الموسی الرضا المرتضی امام التقی النقی و الحسن العسکری...این کتیبه هم البته بسیار آسیب دیده است و بخشهایی از آن ناخواناست. نکتۀ دیگر در مورد مجموعۀ باغ روضه این که به حال خود رها شده است و خبری از مرمت در مجموعه دیده نمی‌شود!    

منابع

Sohoni,Pushkar. The Architecture of a Deccan Sultanate: Courtly Practice and Royal Authority in Late Medieval India (London: I.B. Tauris, 2018).

https://www.livehistoryindia.com/tales-of-our-cities/2019/02/02/tales-of-ahmednagar

تاریخ فرشته،از عادل‌شاهیان تا برید‌شاهیان(جلد سوم)، تألیف:محمد قاسم هندوشاه استرآبادی. تصحیح،تعلیق،

توضیح و اضافات: دکتر محمدرضا نصیری،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی،تهران،چاپ اول.1393