[امین شول سیرجانی ] کشاورزی یکی از الگوهای مهم تأمین معیشت در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است. تلاش‌های زیادی هم در سال‌های اخیر برای تغییر الگوی کشت محصولات کشاورزی شده است تا مصرف آب کاهش یابد. یکی از این الگوها کشت گیاهان دارویی است. حوزه‌ای جذاب که در سال‌های اخیر تحرک خوبی هم در کشور برای کشت و فرآوری محصولات آن انجام شده است. دکتر حسین زینلی، مجری طرح ملی گیاهان دارویی کشور در وزارت جهاد کشاورزی از اهمیت اقتصادی و کشاورزی کشت گیاهان دارویی در کشور سخن گفته است. او براساس تجربه بیست‌وچهار ساله‌اش در زمینه گیاهان دارویی، باور دارد که توجه جدی به این بخش و ایجاد تشکل‌های خصوصی قدرتمند می‌تواند هم یاریگر الگوهای کشاورزی کم‌آب‌بر باشد و هم اینکه به اقتصاد کشاورزی ایران کمک برساند.
به نظر شما، ما از نظر اقتصادی تا چه میزان استعداد این را داریم که گیاهان دارویی را توسعه بدهیم و به‌عنوان یکی از محورهای توسعه در مناطقی که با چالش‌های مختلف در بخش کشاورزی مواجه هستند، روی آن تمرکز کنیم؟ یعنی تا چه میزان استعداد اقتصادی برای سرمایه‌گذاری در این بخش داریم؟
ما اگر می‌خواهیم کشورمان را از نظر آب و سایر مسائلی که الان وجود دارد که باعث ایجاد فرسایش، گردوغبار، ریزگردها و بسیاری از مسائل دیگر می‌شود حفظ کنیم، ناچار هستیم به سوی گیاهانی روی بیاوریم که به آب کمتری نیاز و ارزش افزوده بالایی دارند و دنیا به آنها نیاز دارد؛ در غیر این صورت عواقب آن گریبانگیر خودمان خواهد شد. بسیاری از افراد یا کشاورزان ما ناچار هستند که برای تأمین معیشت خود به گیاهان پرآب‌تر رجوع کنند. ما اگر این دغدغه در داخل کشورمان موجود باشد که به طور مناسب گیاهان‌مان را تولید کنیم، ناچار هستیم که به سمت گیاهان دارویی برویم، به دلیل اینکه بسیاری از گیاهان دارویی ما انحصاری هستند و دنیا به آنها نیاز دارد و اگر ما همکاری‌هایی با آنها داشته باشیم و روابط‌مان را بهبود ببخشیم، می‌توانیم این گیاهان را به‌راحتی به چندین برابر قیمت صادر کنیم. اگر ما در زمینه زعفران دچار آن همه نابسامانی‌ها نبودیم که تحریم‌ها علیه ما ایجاد کرد، خود زعفران حداقل یک‌میلیارد دلار برای ما ارزش‌آوری داشت و بسیاری از گیاهان دارویی ما هستند که اگر به آنها بپردازیم، هر کدام از آنها نیز یک‌میلیارد دلار ارزش‌آوری دارند و خواهند داشت.
صنعت گیاهان دارویی الان چه وضعیتی در ایران دارد و تا چه میزان در بهبود الگوی معیشت کشاورزان و کاهش مصرف آب و... نقش‌آفرین است؟
ما باید به این مسأله توجه ویژه داشته باشیم که در کشورمان گیاهان بسیار خوبی داریم که بسیاری از آنها بدون نیاز به آب به عمل می‌آیند و بسیاری از آنها را می‌توانیم با یک یا دو نوبت آبیاری تکمیلی تولید و به خارج از کشور صادر کنیم. گیاهان دارویی ما به نحو احسن در حال خروج از کشور هستند و در اروپا، آمریکا و حاشیه خلیج فارس به راحتی مورد استفاده قرار می‌گیرند که این امر به علت طبیعی، ارگانیک و سالم‌بودن آنهاست.
در شرایط تحریمی که برای کشورمان ایجاد شده است، باید به این نکته توجه کنیم که علاوه بر صنایع غذایی، صنایع دارویی ما هم اهمیت ویژه‌ای دارد؛ به‌عنوان مثال در طی یک دهه اخیر داروهای بسیار زیادی از فرآورده‌های گیاهان دارویی در کشور تولید شده و به ثبت رسیده و اجازه پخش را پیدا کرده‌اند. این نیازمند این است که ما مواد اولیه اینها را تأمین کنیم؛ به همین دلیل کشور به این سمت رفته است که نیازهای اولیه کارخانجات غذایی و دارویی خودش را تأمین کند. متأسفانه در سال‌های گذشته به دلیل پایین‌بودن نرخ ارز و توجیه اقتصادی یا مسائل دیگر قیمت فرآورده‌های شیمیایی ارزان‌تر بود و بیشتر از خارج از کشور وارد می‌شد.
مواد اولیه داروهای گیاهی و صنایع تبدیلی ما؛ همان‌طور که می‌دانید گیاهان دارویی علاوه بر صنایع دارویی، در صنایع آرایشی، بهداشتی، غذایی و دامی مورد استفاده قرار می‌گیرند و میزان مصرف آنها در صنایع غذایی و دامی بسیار زیاد است؛ یعنی اگر نگاه ما این باشد که تحت تأثیر تحریم‌ها قرار نگیریم و بر دارو، صنایع تبدیلی و بسیاری از موارد دیگر آرامش خوبی حکمفرما باشد، ما باید حمایت جامعی از بسیاری گیاهان دارویی در کشور داشته باشیم. این را به شما قول می‌دهم که اگر ما حمایت مناسبی را داشته باشیم، تا دو سال آینده بیش از ٩٠درصد داروهای گیاهی ایران و صنایع تبدیلی خود را در داخل کشور تولید خواهیم کرد. نکته جالب‌تر این است که چون کشور ما در منطقه گرم و خشک قرار گرفته است و صدها قرن این گیاهان با محیط ما آداپته شده‌اند، ما گیاهان مقاوم به خشکی بسیار زیادی داریم که کشت آنها می‌تواند در دو سال آینده علاوه بر اینکه بیش از ٩٠درصد مواد اولیه گیاهان دارویی و صنایع تبدیلی خودمان را در داخل کشور تأمین کند، زمینه یک‌میلیارد دلار صادرات را فراهم آورد. ما امسال با وجود تحریم‌های شدید احتمالا ٧٠٠میلیون دلار صادرات خواهیم داشت و تا به الان هم حدود ٤٠٠میلیون دلار صادر کرده‌ایم و ان‌شاء‌الله در ماه‌های آینده هم صادرات ما افزایش پیدا خواهد کرد و به مرز ٧٠٠میلیون دلار خواهید رسید.
فرمودید که ٤٠٠میلیون دلار گیاهان دارویی صادر کرده‌ایم. این صادرات عمدتا شامل چه گیاهانی می‌شود؟
زعفران، گشنیز، صمغ‌ها، شیرین‌بیان، زیره‌ها و گیاهانی مانند گل‌گاوزبان، گلاب و سایر موارد که عرف کشور ما بوده‌اند.
استان‌هایی مانند آذربایجان غربی و شرقی که سرنوشت آنها با مسأله دریاچه ارومیه گره خورده است، برای اینکه بتوانیم در این استان‌ها کاهش مصرف آب داشته باشیم، چه الگویی باید در پیش گرفته شود؟
سه استانی که در حوضه دریاچه ارومیه قرار دارند یعنی آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان از نظر تنوع و غنای گونه‌ای از بهترین استان‌های کشور ما هستند. هر جایی که میزان بارندگی بیشتری داشته باشد سرسبزتر خواهد بود. بنابراین گیاهان متنوعی که در آنجا رشد پیدا می‌کنند غنی‌تر هستند. اگر ما یک نگاه ویژه به آنجا داشته باشیم، به راحتی می‌توانیم گیاهانی را پیدا کنیم که در آن مناطق بدون مصرف آب یا با یک یا دو نوبت آبیاری آنها را تولید کنیم و حداکثر درآمد را برای آن استان داشته باشیم. در هر مکانی که گندم دیم به عمل می‌آید، ما می‌توانیم بسیاری از گیاهان دارویی را کشت کنیم که بدون نیاز به آب و با ارز‌آوری بسیار بالا تولید شوند.
الان وضع کشت گیاهان دارویی در استان‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه چگونه است؟
وضعیت بسیار خوبی دارند و امسال هم مانند سال گذشته درحال توسعه انواع گیاهان دارویی در آن استان‌ها هستیم، اما متاسفانه در ادارات جهاد کشاورزی یا در کل با همدیگر یکپارچه نیستیم. به دلیل اینکه هماهنگ عمل نمی‌کنیم و در زیر یک بیرق قرار نداریم، با مشکلات متنوعی مواجه هستیم. یکی از مشکلات ما این است که تولید افزایش پیدا کرده است، اما صنایع فرآوری یا بازار ما رشد مناسبی نداشته یا کاهش پیدا کرده است. این مسائل برای ما مخاطره‌ساز هستند. در صورتی که این مسائل وجود نداشته باشند و همگی تحت نظر یک فرماندهی کار را شروع کنیم، مطمئن باشید بدون هیچ مشکلی و با وجود تحریم‌ها به رقم یک‌میلیارد دلار برای دو سال آینده و تولید بیش از ۹۰درصد برای کل کشور دست خواهیم یافت. مهم‌ترین مشکل موجود در کشور ما نبودهماهنگی میان بخش‌های مختلف است که در این زمینه مداخله دارند.
برای رفع این مشکل برنامه‌ای دارید؟
مهم‌ترین اقدامی که مدنظر ما است که برای رفع بسیاری از این مشکل‌ها انجام دهیم، ایجاد تشکل‌هاست. ما قصد داریم تمام اختیارات‌مان را غیر از نقش نظارت و تسهیلگری به بخش خصوصی واگذار کنیم. در صورتی که این مسأله انجام شود و تمام مسئولان و ارگان‌ها متوجه شوند که باید با تشکل‌ها در ارتباط باشند، من امیدوارم در دو‌سال آینده تحول بسیار خوبی در حوزه گیاهان دارویی در کشور داشته باشیم.
یکی از سیاست‌های ستاد دریاچه ارومیه همین کاهش مصرف آب در حوضه آبریز بوده و دیگری نیز بحث گسترش کشت گیاهان دارویی است. همکاری‌تان با ستاد چگونه است؟
من از آقای دکتر تجریشی مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه بی‌نهایت سپاسگزار هستم که نقش کلیدی دارند و در هر زمان و مکانی که مشکلی پیش آمده است، با ما همکاری مناسبی داشته‌اند. بعد از این هم ما از این ایشان خواهشمندیم در این زمینه نیز به ما کمک کنند تا هماهنگی ما در بخش گیاهان دارویی تقویت شود. ما می‌توانیم در حوزه تولید خیلی سریع‌تر پیش برویم. اگر در زمینه‌هایی مانند صنایع تبدیلی، ایجاد مدل‌های بازاریابی، اثر نفوذ بازاریابی و ایجاد فرهنگ‌سازی قدم‌های بزرگی برداریم، سایر حلقه‌ها به دنبال آن کشیده خواهند شد. اگر مردم به اهمیت گیاهان دارویی پی ببرند و دولت در جهت تسهیل صادرات گیاهان دارویی با تشکل‌ها اقدام اساسی انجام دهد، مسأله آب در حوضه دریاچه ارومیه به‌صورت کلی از بین خواهد رفت، زیرا سیاست ما این است که با کشت گیاهان دارویی که در تابستان نیاز به آب ندارند یا حداکثر به یک یا دو نوبت آبیاری نیاز دارند، نیاز آبی دریاچه و نیاز معیشتی کشور را تأمین کنیم. به این ترتیب پایداری آب و خاک کشور هم حفظ می‌شود.
ممکن است کشاورزها بابت فروش محصولات‌شان در بخش گیاهان دارویی نگرانی داشته باشند؟
ما درحال حاضر هیچ مشکلی نداریم چون توسعه مناسبی در این زمینه اتفاق افتاده است و گیاهان دارویی به‌راحتی تا چندین ماه قابل‌نگهداری هستند. اما بسیاری از کشاورزان ما به علت آگاهی نداشتن از فروش محصول در شرایط مناسب، محصول خود را با قیمت ارزان به واسطه‌گرها می‌فروشند. بنابراین اگر ما شرکت‌های واسط ایجاد کنیم که این محصولات را به قیمت مناسب و با استانداردهای خاص از آنها تحویل بگیرند، مشکل کاهش می‌یابد.
گاهی اوقات عنوان می‌شود که مشخص نیست گیاهان دارویی در مقایسه با سایر محصولات دقیقا چه میزان آب مصرف می‌کنند. اگر شما بخواهید این مسأله را به زبان ساده برای مخاطبان ما تشریح کنید، به چه صورت است؟
وقتی گیاهانی مانند زیره سبز، زیره سیاه، موسیر، سیاه‌دانه یا گل‌محمدی در مناطقی مانند حوضه دریاچه ارومیه به راحتی قابل کشت هستند و تا زمان برداشت حداکثر یک نوبت یا در طول تابستان حداکثر دو نوبت به آبیاری نیاز دارند، چه گیاهی می‌تواند با این گیاهان رقابت کند؟ گیاهانی که به دو یا سه نوبت آبیاری نیاز دارند، با درخت سیب که در طول تابستان چندین مرتبه آبیاری می‌شود، اصلا قابل قیاس نیستند. حرف کلی ما این است که نیاز آبی این گیاهان با آب ناشی از بارندگی مرتفع خواهد شد. گیاهی مانند سماق که متعلق به خود ما است، در صورتی که مورد توجه قرار بگیرد و به آن بها داده شود، می‌توانیم آن را به اروپا صادر کنیم. این گیاه به هیچ آبی نیاز ندارد و به‌صورت دیم در اراضی شیب‌دار رشد پیدا می‌کند و مردم هم می‌توانند از آن ارتزاق داشته باشند. پس چه عاملی باعث می‌شود که به سماق به اندازه یک‌هزارم گندم پرداخته نشده است؟ اگر ما این گیاهان را مورد توجه قرار می‌دادیم، اتفاق عظیمی رخ می‌داد. گیاه زعفران در منطقه آذربایجان حداکثر به یک نوبت آبیاری نیاز دارد که آن هم در شهریور یا مهر است و به دلیل بارندگی‌هایی که در زمستان وجود دارد، به هیچ آبیاری دیگری نیاز ندارد. بنابراین اگر ما زعفران را بکاریم منجر به اتفاق‌های خوبی خواهد شد. اما آیا درباره زعفران پیرامون موارد تحقیقی، توسعه و بازاری آن در دنیا اقدامی انجام شده است؟ آیا فرهنگ‌سازی آن به‌صورتی که لایق این طلای سرخ باشد، صورت گرفته است؟ مسلما خیر. بنابراین نگاه خوبی به این گیاهان نداشته‌ایم. درحال حاضر ٢٥ درصد صادرات باغبانی ما به گیاهان دارویی اختصاص دارد و حدود ١٠ تا ١٢درصد صادرات کل محصولات غذایی کشور ما متعلق به بخش گیاهان دارویی است. اما من این اطمینان را می‌دهم که اگر روی این گیاهان دارویی کارهایی صورت بگیرد، بیش از ٥٠درصد صادرات را تشکیل خواهد داد.
شما به نقش مردم اشاره کردید و اینکه تشکل‌ها و نهادسازی باید اتفاق بیفتد. به نظر شما این تشکل‌ها و نهادسازی در سطح مشارکت بخش مردمی چگونه می‌تواند موفق باشد و چگونه باید پیش برود؟ آیا ستاد باید نقش مهم‌تری را ایفا کند یا وزارت جهاد کشاورزی باید در کل کشور پیش‌قدم شود؟
تشکل‌ها را ارگان‌های مختلف ایجاد می‌کنند و هر کدام وظایف مختلفی دارند که این باعث ایجاد تداخل‌های متفاوتی می‌شود. یکی از کارهایی که باید انجام بدهیم این است که تشکل‌ها را کلی در نظر بگیریم که بتواند همه کارها را با هم رصد کند. وقتی تشکل‌ها به وجود می‌آیند، کار توسط مردم و تشکل‌ها صورت می‌گیرد و دولت تنها باید نظارت کند. من متوجه شدم که هر گونه تشکل جدید دولتی کمک چندانی به اوضاع و احوال جامعه نخواهد کرد. دولت اگر بتواند در بخش تشکل‌ها تنها نظارت و تسهیلگری را انجام بدهد و آن را هم در اختیار بخش خصوصی قرار بدهد و بخش خصوصی را جلودار خودش بداند، مطمئن باشید که ما موفق خواهیم شد. ما در یک تا دو‌سال اخیر همه فعالیت‌های خود را به بخش خصوصی واگذار کرده‌ایم. مسلم است که تشکل‌ها وقتی در کنار دولت قرار بگیرند و نیروی خود را تقویت کنند، مطمئنا می‌توانند باعث شکوفایی در کشور شوند و من امیدوار هستم که بیاییم نقاط ضعف را برطرف کنیم. اگر ما سیستم بازار خودمان و سیستم‌های شرکت‌های حد واسط را تشکیل دادیم که بتوانند هم نیاز داخل کشور و هم نیار خارج از کشورمان را تأمین و با دنیا یک‌صدا صحبت کنند، تحول عظیمی در این بخش و مخصوصا در کاهش مصرف آب در کل کشور ایجاد خواهد شد. یعنی گیاهان دارویی که درحال حاضر صد نوع از آنها را مورد هدف قرار داده‌ایم، همه آنها مقاومت به خشکی بالایی دارند و می‌توانند ارزش‌آوری بسیاری برای کشورمان ایجاد کنند.
دیدگاه تان را بنویسید