رابطه نسل زد با خانواده چگونه است؟ | در پناه تو

در سال‌های اخیر، واژه نسل زد به‌طور گسترده‌ای در مباحث اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی مطرح شده است. این نسل که در حدود دهه 80 خورشیدی به دنیا آمده و عمدتاً در دنیای دیجیتال رشد کرده‌اند، همواره در کانون توجه قرار داشته‌اند. از یک‌سو به دلیل ویژگی‌های خاص آنها و از سوی دیگر به دلیل اثرگذاری چشمگیرشان در تحولات اجتماعی مانند اعتراضات سال 1401، نسل زد به یکی از موضوعات اصلی بحث در جامعه ایران تبدیل شده است. یکی از جنبه‌های جالب توجه، رابطه این نسل با خانواده‌هاست. برخلاف تصورات اولیه، پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که نسل زد در ایران بیشترین اعتماد را به خانواده‌ها دارد و در بسیاری از زمینه‌ها، خانواده را مهم‌ترین تکیه‌گاه خود می‌داند. در این مقاله، قصد داریم به‌طور جامع به تحلیل این رابطه پرداخته و عوامل موثر بر آن را بررسی کنیم. علاوه بر این، به مقایسه وضعیت نسل زد در ایران با دیگر نقاط جهان خواهیم پرداخت و تاثیرات تحولات اجتماعی و فرهنگی را بر این رابطه بررسی خواهیم کرد.

نسل زد به‌طور خاص به دلیل ویژگی‌هایی که در استفاده از فناوری‌های دیجیتال دارد، شناخته می‌شود. این نسل به‌طور متوسط روزانه چهار ساعت از وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذراند، که این زمان‌گذاری در مقایسه با نسل‌های گذشته تفاوت‌های زیادی ایجاد کرده است. در مقایسه با نسل‌های قبلی که عمدتاً از شبکه‌های اجتماعی به‌طور محدود برای کارهای روزمره مانند پرداخت قبوض یا استفاده از تاکسی آنلاین استفاده می‌کردند، نسل زد به یک مصرف‌کننده تمام‌عیار رسانه‌های دیجیتال تبدیل شده است.

بر اساس پژوهشی که در مرکز تحقیقات پیو در سال 2020 منتشر شد، نسل زد تمایل زیادی به استفاده از پلت‌فرم‌هایی مانند تلگرام، یوتیوب و پادکست دارد. این در حالی است که نسل‌های پیشین بیشتر از واتس‌اپ و شبکه‌های اجتماعی مشابه استفاده می‌کنند. علاوه بر این، نسل زد در مقایسه با نسل‌های گذشته تفاوت‌های فرهنگی و رفتاری مشخصی دارد. این نسل به‌طور طبیعی توانسته است به دلیل دسترسی آسان به اطلاعات، تعدد منابع اطلاعاتی را پذیرفته و با انعطاف‌پذیری بیشتری به تغییرات واکنش نشان دهد. این ویژگی باعث شده که نسل زد نسبت به ایدئولوژی‌ها و مفاهیم ثابت، شک و تردید بیشتری داشته باشد و در عوض بر اصولی چون برابری، آزادی و عدالت تمرکز کند. در این گزارش با مشورت احمد بخارایی،‌ جامعه‌شناس، به این پرسش پاسخ می‌دهیم که رابطه نسل زد با خانواده چگونه است و تحت تاثیر چه عواملی قرار دارد؟

رابطه نسل زد با خانواده: اعتماد عمیق و وابستگی اجباری

برخلاف تصورات اولیه، بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که نسل زد در ایران بیشترین اعتماد را به خانواده دارد. طبق نتایج بررسی‌ها و آمارهایی که در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان منتشر شد، به‌ویژه در سال‌های اخیر، اعتماد به خانواده در نسل زد در مقایسه با سایر گروه‌های اجتماعی افزایش یافته است. به‌طور خاص، در سال 1402، میزان اعتماد به خانواده در میان نسل زد به حدود 58 درصد رسید که نشان‌دهنده یک روند افزایشی از سال 1394 تا به امروز است.

این افزایش اعتماد ممکن است به دلیل رابطه دوستانه‌تر والدین دهه 60 با فرزندان خود باشد. والدین دهه شصتی به‌واسطه تربیت فرزندان در دنیای مدرن‌تر و با آگاهی بیشتر از نیازهای عاطفی فرزندان، توانسته‌اند ارتباطات صمیمی‌تری با نسل زد برقرار کنند. از طرفی، فشارهای اجتماعی و اقتصادی که نسل زد در آن رشد کرده است، باعث شده که این نسل در دوران بحران‌های اجتماعی و اقتصادی همچنان به خانواده به‌عنوان یک پناهگاه مطمئن نگاه کند. در پژوهش‌های اخیر، دیده شده حتی در شرایطی که به نظر می‌رسد نسل زد در پی استقلال فردی و اجتماعی است، اما این تمایل به خودمختاری در بسیاری از مواقع با وابستگی مالی و عاطفی به خانواده همراه است. این وابستگی‌ها به‌ویژه در دوران‌های بحرانی مانند تحصیل در خارج از کشور یا مواجهه با مشکلات اقتصادی، بیشتر نمایان می‌شود.

ویژگی‌های سیستم ارزش‌های خانوادگی نسل  Z

احمد بخارایی نیز با تایید پژوهش‌های جدید می‌گوید؛‌ نسل Z به‌طور خاص با نسل‌های قبلی از جمله نسل Y تفاوت‌های قابل توجهی در نگرش‌های خود نسبت به خانواده، ازدواج و والدگری دارد. نسل زد به دلیل وابستگی بیشتر به دنیای دیجیتال و تغییرات فرهنگی و اجتماعی جدید، به ویژگی‌هایی نظیر استقلال فردی، خودپروری و ارزش‌های معنوی بیشتر از نسل‌های پیشین توجه دارد. این نسل کمتر به دنبال دستیابی به موفقیت‌های شغلی و مالی است و بیشتر بر معنویت، توسعه فردی و برقراری روابط اجتماعی اهمیت می‌دهد. یکی از ویژگی‌های خاص این نسل، پذیرش هم‌زیستی به ‌جای ازدواج رسمی است. در حالی که نسل‌های قبلی به ازدواج قانونی به‌عنوان پایه‌ای برای تشکیل خانواده نگاه می‌کردند، نسل Z تمایل بیشتری به زندگی مشترک بدون تعهدات قانونی و رسمی دارد. این تغییرات به‌ویژه در تفاوت‌های سنی برای ازدواج و بچه‌دار شدن مشاهده می‌شود. نسل زد تمایل دارد ازدواج را دیرتر انجام دهد و به‌ویژه سنین بهینه برای بچه‌دار شدن در میان مردان و زنان برای این نسل افزایش یافته است. در مقایسه با نسل‌های قبلی، نسل زد توجه بیشتری به حفظ هویت فردی، استقلال و خودشناسی دارد. این نسل، بیشتر از نسل‌های قبلی به مفهوم «خانواده» به‌عنوان یک واحد مستقل و برابر نگاه می‌کند و به‌دنبال روابط خانوادگی دموکراتیک است. به‌ویژه در تقسیم مسئولیت‌ها و وظایف خانوادگی، نسل زد تمایل به تساوی و برابری دارد.

مقایسه ارزش‌های خانوادگی میان نسل Z و نسل Y

بخارایی معتقد است که؛‌ در مقایسه میان نسل Z و نسل Y، تفاوت‌های بسیاری در نگرش‌ها و ارزش‌های خانوادگی دیده می‌شود. نسل Y بیشتر به جنبه‌های سنتی خانواده و ازدواج پایبند است و در مقایسه با نسل Z به موفقیت‌های شغلی، مالی و اجتماعی اهمیت بیشتری می‌دهد. نسل Y خانواده را به‌عنوان یک ساختار اجتماعی برای تامین نیازهای اقتصادی و امنیتی می‌بیند. در مقابل، نسل Z خانواده را بیشتر به‌عنوان یک واحد عاطفی و اجتماعی می‌بیند که هدف آن رشد فردی، توسعه معنوی و برقراری روابط انسانی است. در زمینه بچه‌دار شدن، نسل Z تمایل به داشتن خانواده‌های کوچک‌تر و محدودتر دارد و بسیاری از آنها به پدیده «childfree» علاقه دارند، یعنی ترجیح می‌دهند فرزند نداشته باشند. این در حالی است که نسل Y همچنان به داشتن خانواده‌های سنتی با تعداد فرزند بیشتر تمایل دارد.

از نظر روابط میان‌فردی، نسل Z بیشتر بر ارتباطات دیجیتال و آنلاین تمرکز دارد و روابط آنها بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی و اینترنت انجام می‌شود. در حالی که نسل Y هنوز به روابط حضوری و فیزیکی بیشتر اهمیت می‌دهد. نسل Z  در عین حال به داشتن روابط عاطفی عمیق و نزدیک تمایل دارد، اما این روابط اغلب در فضای مجازی اتفاق می‌افتد و به‌طور کلی این نسل به‌دنبال یک نوع جدید از ارتباطات اجتماعی است.

ویژگی‌های دیگر نسل Z در مقایسه با نسل‌های قبلی

به اعتقاد این جامعه‌شناس؛‌ نسل Z به‌طور عمده تحت تاثیر فناوری‌های جدید و رسانه‌های دیجیتال قرار دارد. این نسل به‌ویژه به دلیل دسترسی بیشتر به اینترنت و تکنولوژی‌های دیجیتال از نظر روان‌شناختی ویژگی‌های خاصی دارد. به‌عنوان مثال، آنها به دلیل درگیر بودن با دنیای دیجیتال، توانایی زیادی در انجام چند کار همزمان (multitasking) دارند و از سرعت بالای انتقال اطلاعات بهره‌مند هستند. ویژگی‌های شخصیتی نسل Z از جمله خودمختاری، علاقه به استقلال، خودشناسی و نیاز به تغییرات سریع در زندگی، تمایلات این نسل را از نسل‌های قبلی متمایز می‌کند. در حوزه‌های اجتماعی، نسل Z به‌دنبال شفافیت، صداقت و ارتباطات برابر است. آنها ترجیح می‌دهند که در یک محیط کاری یا خانوادگی شفافیت و همکاری بیشتری وجود داشته باشد. در واقع در مقایسه با نسل‌های قبلی، نسل Z تمایل کمتری به وابستگی به نهادهای سنتی و رسمی مثل ازدواج قانونی دارد و بیشتر بر روی استقلال فردی و روابط غیررسمی تاکید می‌کند. این نسل همچنین کمتر از نسل‌های قبلی به دنبال دستیابی به موفقیت‌های شغلی و مالی است و بیشتر به تحقق اهداف شخصی، رشد فردی و برقراری روابط عاطفی عمیق توجه دارد.

در زمینه‌های خانوادگی، نسل Z بیشتر به دنبال روابط برابر و دموکراتیک است. آنها تمایل دارند که در زندگی خانوادگی خود وظایف و مسئولیت‌ها را به‌طور مساوی میان اعضای خانواده تقسیم کنند و به‌ویژه در زمینه‌های ازدواج و بچه‌دار شدن تغییرات مهمی را مشاهده می‌کنیم. در مقایسه با نسل Y، نسل Z بیشتر به استقلال فردی، خودشناسی و رشد شخصی اهمیت می‌دهد.

به‌طور کلی می‌توان گفت، ویژگی‌های سیستم ارزش‌های خانوادگی نسل Z به‌طور چشمگیری با نسل‌های قبلی متفاوت است. این تغییرات در زمینه‌های مختلفی از جمله نگرش به ازدواج، بچه‌دار شدن، والدگری و روابط خانوادگی نمایان است. نسل Z به‌ویژه به دلیل تغییرات فرهنگی و اجتماعی به‌دنبال روابط خانوادگی دموکراتیک و برابر است و تمایل به ازدواج دیرتر و خانواده‌های کوچک‌تر دارد. این نسل بیشتر به رشد فردی، توسعه معنوی و برقراری روابط عاطفی اهمیت می‌دهد و کمتر از نسل‌های قبلی به جنبه‌های مادی و مالی توجه دارد. این جامعه‌شناس در نهایت توصیه می‌کند؛‌ در جهت آمادگی نسل Z برای زندگی خانوادگی و ارتقای کیفیت روابط خانوادگی در این نسل، لازم است که برنامه‌های آموزشی و مشاوره‌ای با توجه به ویژگی‌های خاص این نسل طراحی شوند. این برنامه‌ها باید بر رشد فردی، خودشناسی و توانمندی‌های ارتباطی نسل Z تمرکز کرده تا بتوانند این نسل را برای زندگی خانوادگی و روابط پایدار آماده کنند.

تاثیر اعتراضات اجتماعی و فرهنگی بر رابطه نسل زد با خانواده

باید توجه داشت که نسل زد در ایران در پی اعتراضات سال 1401، بیش از پیش به کانون توجهات اجتماعی و سیاسی تبدیل شد. اعتراضات دی 1401 که عمدتاً از سوی جوانان و دانشجویان رهبری می‌شد، نشان‌دهنده نقش برجسته نسل زد در تحولات اجتماعی ایران است. نسل زد در این اعتراضات، که برخلاف نسل‌های قبلی با ابراز مخالفت‌ها و بیان صدای خود همراه بود، نشان داد که تمایلی به وابستگی بیش از حد به ایدئولوژی‌های قدیمی و عقاید ثابت ندارد. در واقع، این نسل بیش از نسل‌های قبلی بر «آزادی» و «حقوق فردی» تاکید دارد و به همین دلیل دنیای فکری و اجتماعی آنها با خانواده‌هایشان متفاوت شده است. پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه‌های معتبر ایران و جهان نشان می‌دهند که بسیاری از جوانان نسل زد، به‌ویژه در شهرهای بزرگ ایران، در حال تجربه یک تضاد عمیق میان هویت خانوادگی و هویت اجتماعی هستند. این تضاد به‌ویژه در جوانان که درگیر بحران‌های اجتماعی و اقتصادی هستند، می‌تواند به‌طور خاص روی روابط آنها با والدین تاثیر بگذارد. در واقع، به دلیل ناپایداری‌های اقتصادی و اجتماعی، نسل زد به‌ویژه در ایران، نیاز به حمایت عاطفی و مالی از سوی خانواده را بیشتر احساس می‌کند، که این امر باعث تقویت رابطه با خانواده‌ها شده است.

مقایسه نسل زد در ایران و سایر کشورها: ویژگی‌ها و تفاوت‌ها

در مقایسه با سایر کشورها، نسل زد در ایران ویژگی‌های خاصی دارد که ناشی از شرایط فرهنگی و اجتماعی کشور است. در کشورهای غربی مانند ایالات‌متحده و بریتانیا، نسل زد بیشتر به‌دنبال استقلال و کارآفرینی است. این در حالی است که در ایران، به‌ویژه به دلیل مشکلات اقتصادی و فشارهای اجتماعی، این نسل همچنان به خانواده به‌عنوان منبع اصلی حمایت‌های عاطفی و مالی تکیه می‌کند. در ایالات‌متحده، بر اساس پژوهش‌های مرکز تحقیقات پیو (2020)، نسل زد در مقایسه با نسل‌های قبلی، اعتماد کمتری به نهادهای دولتی و اجتماعی دارد و بیشتر به خانواده و دوستان خود وابسته است. در بریتانیا نیز گزارش‌ها نشان می‌دهند که نسل زد به‌ویژه در دوران بحران اقتصادی ناشی از شیوع کرونا، به خانواده‌ها به‌عنوان منبع اصلی حمایت‌های عاطفی و مالی نگاه کرده‌اند.

در ایران، نیز این وابستگی به‌ویژه در میان نسل زد شهری و تحصیل‌کرده بیشتر نمایان است. این نسل به دلیل محدودیت‌های اقتصادی و اجتماعی، به‌ویژه در شرایط بحرانی، به خانواده‌ها برای تامین مالی و روانی بیشتر از سایر گروه‌ها تکیه می‌کند. برخلاف کشورهای غربی که نسل زد بیشتر به‌دنبال استقلال و خودکفایی است، در ایران، به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم ثبات در بازار کار، وابستگی به خانواده هنوز هم یک واقعیت است.

اعتماد و وابستگی

روانشناسان اجتماعی به‌ویژه در زمینه روابط خانوادگی، به‌طور فزاینده‌ای به تحلیل نسل زد پرداخته‌اند. بر اساس نظریات روان‌شناختی، اعتماد به خانواده و وابستگی‌های عاطفی نسل زد به‌طور عمده به نیازهای عاطفی و روانی این نسل بازمی‌گردد. نسل زد به دلیل اینکه در دوران بحران‌های اقتصادی و اجتماعی رشد کرده است، نیاز بیشتری به احساس امنیت و حمایت روانی دارد. به‌ویژه در جوامعی مانند ایران که با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی روبه‌رو هستند، این نسل به خانواده‌ها به‌عنوان پناهگاهی برای مقابله با این فشارها نگاه می‌کند.

رابطه نسل زد با خانواده در ایران، برخلاف آنچه ممکن است به نظر برسد، به‌طور فزاینده‌ای به‌صورت اعتماد و وابستگی متقابل در حال توسعه است. این نسل در مواجهه با بحران‌های اجتماعی و اقتصادی، به خانواده به‌عنوان منبع اصلی حمایت‌های عاطفی و روانی نگاه می‌کند و به‌ویژه در این دوران پرچالش، خانواده‌ها به تکیه‌گاه اصلی برای نسل زد تبدیل شده‌اند. در مقایسه با نسل‌های گذشته، این نسل علاوه بر ویژگی‌های دیجیتال‌زده بودن و تمایل به استقلال، نیاز به پشتیبانی از سوی خانواده‌ها را بیشتر احساس می‌کند. بنابراین، درک بهتر این نسل و ایجاد ارتباطات موثرتر با آنها مستلزم توجه به این تغییرات اجتماعی و روان‌شناختی است که بر روابط خانوادگی تاثیرگذار بوده است. فائزه مومنی