کلیسای زوارتنوتس در ارمنستان | حمیدرضا سروری

کلیسای زوارتنوتس در دشت آرارات بین شهرهای ایروان و اجمیادزین در استان آرماویر ارمنستان، نزدیک فرودگاه فرامللی زوارتنوتس جای گرفته است. زوارتنوتس در سال 2000م. در فهرست آثار ثبت جهانی کشور ارمنستان به فهرست سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) افزوده شد. زوارتنوتس در نیمۀ سدۀ هفتم میلادی ساخته شده است. مسلمانان در سال 640م. به ارمنستان حمله کردند، سراسر روستاهای دشت‎های آرارات را پشت سر نهادند و دگربار در سال 642م. به ارمنستان یورش بردند و در پایان سدۀ هفتم و ابتدای سدۀ هشتم میلادی بر ارمنستان تسلط یافتند (نوری‎زاده،1389: 52). سدۀ هفتم میلادی همزمان است با شکوفایی معماری ارمنستان که تاریخ‎دانان آن را سدۀ طلایی می‎نامند. در این دورۀ پر تلاطم، کلیساهای زیادی ساخته شد. سدۀ هفتم میلادی همزمان بود با رهبری کوتاه مدت کلیسای ارمنستان بر مسیحیان شاهنشاهی ساسانی و همچنین، پذیرش قانون‎های شورای کالسدونی و همپیمانی با کلیسای بیزانس. برخی از تاریخ‎دانان این رویدادها را سبب شکوفایی معماری ارمنستان می‎دانند به ویژه این‎که کلیساهای بنا شده از نظر اندازه بسیار بزرگتر و از نظر سنگ‎تراشی بسیار ظریفتر و زیباتر از دورۀ پیش است. با این حال، تأثیر شرایط سیاسی و مذهبی این دوره بر معماری موضوعی است که نیاز به بررسی‎های جداگانه دارد. از کلیساهای این دوره که هنوز پابرجا هستند، می‎توان کلیساهای هریپسیمۀ مقدس(618م)، تئودوروس مقدس در شهر باگاران(624م)، مرن(638م)،گریگور مقدس آروج (662م)، کلیساهای روستاهای ایریندی و گارناهوید در منطقۀ تالین(نیمۀ سدۀ هفتم میلادی)، باناک در منطقۀ ارزروم(652م)، ایشخان در منطقۀ تورتوم(نیمۀ سدۀ هفتم میلادی) و... نام برد (هوسپیان،1399: 159).

کلیسای زوارتنوتس طی دورۀ فرمانروایی کاتولیکوس نرسس سوم(641-661م).طراحی و ساخته شده است(تصویرهای شمارۀ 1و2). ساختار کلیسا با تالارهای متقاطع و گنبد مرکزی چگونگی بنای کلیساهای بعدی، در ارمنستان، شرق ترکیه و جمهوری آذربایجان امروزی را تحت تأثیر خود قرار داد. کلیسای زوارتنوتس طی سدۀ دهم میلادی به دلیل زمین‎لرزه‎ ویران شد تا این‎که طی کاوش‎های سال‎های 1900 تا 1907م. از دل خاک بیرون آمد. توروس تورامانیان شکل و ساختارکلیسا را بازسازی کرده است(تصویر شمارۀ 3). زوارتنوتس در مرزهای شرقی بیزانس جای داشت و در زمانه‎ای پرآشوب ساخته شد، نبرد بین ساسانیان و بیزانس تازه پایان یافته بود و با پیدایی قدرتی تازه که عرب‎های مسلمان بودند، کشمکش وارد فاز تازه‎ای شد. به نظر می‎رسد ساخت کلیسا از سال 645 م.آغازگردیده و ادامه یافته و به دلیل حمله‎های مسلمانان با وقفه‎هایی مواجه بوده است. معنای لغوی زوارتنوتس به معنی میزبان بهشتی است. نرسس سوم بانی ساخت کلیسای خورویراپ هم بود. به دلیل شرایط زمانی و دیدار کنستانتین دوم شاه بیزانس با نرسس سوم در سال 652م. در ارمنستان و دلواپسی‎های آنان از پیدایش قدرتی تازه، شاهد این بودیم که نفوذ سیاسی و فرهنگی بیزانس هرچه بیشتر شد. همانندی‎هایی بین زوارتنوتس با برخی از آثار رومی برجای مانده در سوریه دیده می‎شود(Wiener,2018). این آثار رومی موجود در سوریه را از آن نیمۀ دوم سدۀ پنجم میلادی می‎دانیم.گنبدکلیسای زوارتنوتس 45متر بلندی داشته است و فضای درونی کلیسا روی سکویی به بلندی 5 متر بنا شده بوده، به نظر می‎رسد کلیسا با موزاییک‎های زیبایی پوشیده می‎شده، برخی از این موزاییک‎ها را امروزه در موزۀ درون کلیسا می‎توانیم ببینیم(تصویر شمارۀ 4). نمای بیرونی کلیسا هم با سنگ‎هایی به شکل میوۀ انار، انگور و... تزئین گردیده بود(تصویرهای شمارۀ 5 و 6). این قطعه سنگ‎ها به شکل پراکنده در موزۀ مجموعه و در خود محوطۀ کلیسا دیده می‎شوند. نرسس سوم نیز کاخی کوچک برای خود در نزدیکی زوارتنوتس ساخت. نکتۀ جالب در مورد زوارتنوتس این‎که با سرستون‎های ایونی. ساخته شده است(تصویرهای شمارۀ 7و8 ). چهار سر ستون به شکل عقابی با بال‎های گشوده نیز به چشم می‎خورد که نمادی بیزانسی به شمار می‎رفت(تصویرهای شمارۀ 9 و 10).

دو ساعت آفتابی در مجموعه پیدا شده است یکی از آن‎ها در موزۀ مجموعه نگهداری می‎شود و دیگری در خود محوطه وجود دارد(تصویر شمارۀ 11). هر دو ساعت آفتابی کتیبه‎ای ارمنی دارند و به نظر می‎رسد جایگاهشان در نمای جنوبی کلیسا بوده است. سنگ‎یادمان اورارتویی موجود در زوارتنوتس هم در نوع خود بسیار ارزشمند و جالب توجه است. سنگ‎یادمان اورارتویی زوارتنوتس270 سانتی‎متر بلندی دارد و دارای 47 سطر نوشته به خط میخی اورارتویی است(تصویر شمارۀ 12). در نوشته‎های میخی اورارتویی از ایجاد تاکستان‎ها، باغ‎های میوه، کشتزارهای گوناگون، ساخت کانال آبرسانی با استفاه از آب رودخانۀ (ایلدارونی = احتمالاً رازدان) و از پیشکش قربانی حیوانی به خدایانی چون خالدی و برخی دیگر از خدایان اورارتویی صحبت شده است. متن سنگ‎یادمان نیز با نفرین‎نامۀ متداول علیه آسیب رسانندگان احتمالی به سنگ‎یادمان پایان می‎گیرد(پیوتروفسکی، 1383: 177).

در بخش‎های دیگری از کلیسا نیز حوضچه‎‎های دایره‎ای و مربع شکل وجود دارد که در واقع سازه‎های تولید شراب بوده‎اند. در این حوضچه‎ها به طور معمول 4 تا 5 هزار لیتر شراب وجود داشته است. هرچندگنجایش تا 22هزار لیتر را هم داشتند. از درون این حوضچه‎ها شراب فراهم شده به خمره‎های ذخیره و نگهداری منتقل می‎شده است(تصویرهای شمارۀ 13 و 14). برخی از خمره‎های نگهداری شراب را هم می‎توانیم در موزۀ کلیسا ببینیم(تصویر شمارۀ 15).

                                                                           تصویر شمارۀ 1- نمایی از زوارتنوتس

                                       تصویر شمارۀ 2- نمایی از زوارتنوتس و در پشت آن نیزکوه آرارات دیده می‎شود

                                                 تصویر شمارۀ 3- ماکت بازسازی شدۀ زوارتنوتس در موزۀ مجموعۀ زوارتنوتس

                تصویر شمارۀ 4- بخشی از موزاییک‎های زوارتنوتس که در موزۀ مجموعه نگهداری می‎شود

                 تصویر شمارۀ 5- نمایش خوشه‎های انگور روی قطعه سنگ‎های پراکنده روی زمین کلیسا

                                            تصویر شمارۀ 6- انار یا سیب نمایش داده شده در زوارتنوتس

                              تصویر شمارۀ 7- سرستون ایونی کلیسای زوارتنوتس

                                                         تصویر شمارۀ 8- سرستون ایونی

                                                          تصویر شمارۀ 9- سرستون با نقش عقاب در زوارتنوتس

                                                                         تصویر شمارۀ 10- سرستون با نقش عقاب

                                                                        تصویر شمارۀ 11- ساعت آفتابی

      تصویر شمارۀ 12- سنگ‎یادمان اورارتویی در محوطۀ کلیسای زوارتنوتس

                                      تصویر شمارۀ 13- حوضچۀ مربع شکل تولید شراب در محوطۀ زوارتنوتس

                                   تصویر شمارۀ 14- حوضچۀ دایره‎ای شکل تولید شراب در محوطۀ زوارتنوتس

                                           تصویر شمارۀ 15- خمره‎های نگهداری شراب در زوارتنوتس

کتابنامه

پیوتروفسکی، بوریس. 1383. بخش اول: پادشاهی وان اورارتو. ترجمه: حمید خطیب‎شهیدی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، معاونت پژوهشی، پژوهشکدۀ باستان‎شناسی.

نوری‎زاده، احمد.1389. تاریخ و فرهنگ ارمنستان.تهران، نشر چشمه.

هوسپیان، شاهن.1399. ((کلیسای کالسدونی ارمنیان))، فصلنامۀ فرهنگی پیمان، شمارۀ 93 و 94،صص 191-145.

Wiener, James Blake.(2018). Zvartnots Cathedral in https://www.worldhistory.org/Zvartnots_Cathedral