چاپ باتیک یا کالقه‌ای به قلم فرهاد ابراهیمی

نمونه پارچه چاپ باتیک ابزار تیان برای ظراحی با موم روی پارچه انسان برای محافظت از سرما وگرما مجبور به پوشاندن خود با آنچه در طبیعت یافته بوده است ؛ به مرور زمان پوشش ساده وابتدایی به دلیل تنوع طلبی ذاتی انسان تغیر شکل داده وتبد یل به لباس شد ؛ آنها لباس خود را با آنچه طبیعت در اختیارشان گذاشته بود نقش دار می کردند ؛ اسناد باستان شناسی نشان می دهد نقش دار کردن لباس ها قبل از رنگ آمیزی آن شکل گرفته است ؛ ابتدایی ترین نقش هایی که بوسیله ی قالب های چوبی روی پارچه شکل گرفته متعلق است به هزاره چهارم قبل از میلاد. 

این مهرها دارای نقوش ساده ومارپیچی بوده اند وبرخی از آنها با نقش های پیوسته روایت گر داستانی از شیوه زند گی وآداب ورسوم آن روزگاربوده است.

چاپ باتیک

خاستگاه چاپ باتیک کشورهای آسیایی به ویژه اندونزی بوده است . این شیوه از چاپ دستی در زیر مجموعه هنرهای سنتی قرار دارد وبا بهره گیری ازآن می توان آثار بسیارارزشمندی تولید کرد ؛ به این روش از چاپ روی پارچه باتیک گفته می شود .

چاپ باتیک به معنی چاپ مقاوم است ؛ در این روش ازچاپ رنگها در تاروپود پارچه نفوذ می کنند بنا بر این با شستشو وقرارگرفتن مقابل نور خورشید کیفیت و شفافیت خود را از دست نخواهند داد یکی دیگر از دالیل کیفیت باالی آن استفاده از پارچه های ابریشمی است .

کارگاه چاپ باتیک در جاوه اندونزی مهرهای چاپ باتیک در ایران و بیشتر در آذربا یجان به آن چاپ ) کالقه ای ( می گویند ؛ شهرستان اسکو یکی از مهمترین مرا کز چاپ کالقه ای در ایران است . شهرستان اسکو در بیست وپنج کیلومتری جنوب تبریز قرار دارد قدمت چاپ کالقه ای در این شهر به پانصد سال می‌رسد .

در سالهای گذشته برای اجرای چاپ باتیک روی پارچه از رنگ های گیاهی استفاده می شد.

این رنگها را بیشتر از گیاهانی مثل ) روناس ؛ اسپرک ؛ پوست انار ؛ زرد چوبه( و ....تهیه می کرده اند .

گونه ای از روناسیان است که بیشتر به شکل خودرو درمناطقی ازمدیترانه ؛ افریقا ... و یافت می شده است . در ایران سالهای گذشته بصورت سنتی کشت می شده ؛ مهمترین مورد استفاده از این گیاه در صنعت رنگرزی بوده است ؛ ماده رنگی یا همان جوهر روناس ) آلیزارین ( موجود در این گیاه را امروزه به شکل صنعتی تولید می نمایند و به دلیل دست یافتن به رنگهای شیمیایی از جمله رنگ ) آنیلین (روناس جایگاه خود را در صنعت رنگرزی به مرر زمان از دست می دهد .

از این گیاه رنگ زرد طبیعی با کیفیتی باال بدست می آید که درصنعت رنگرزی مورد استفاده قرار می گیرد ؛ اسپرک بصورت وحشی در بخشهایی ازاروپا ؛ شمال آفریقا ؛ جزایر قناری و حتی در شمال غرب هند هم دیده شده است . ماده زرد رنگ در تمام اندام این گیاه وجود دارد. اما بیشترین منبع رنگ در گلهای آن گرد آمده است.

استفاده از ماده رنگی اسپرک در صنایع رنگرزی ایران سابقه طوالنی دارد.

امروزه با اینکه رنگهای مارک دار بسیاری در بازار یافت می شود ولی هیچ مارکی نتوانسته جایگزین بهتری برای رنگ زردی که ازگیاه اسپرک تهیه شده باشد. 

ماده رنگی بدست آمده از. گیاه اسپرک به دلیل کیفیت ممتاز توانسته جایگاه خود را در صنعت رنگ سازی جهان حفظ نماید.

درختی با قامت متوسط است ومقاوم در برابر کم آبی بزرگترین باغ انار ارگانیک جهان درجنوب شرقی دریای خزر با وسعت دوازده هکتاردر شبه جزیره میان کاله قراردارد. 

در بخشی از جنگلها درختانی از انار وحشی به صورت خود رو رشد می کند که فقط گل می دهند وگل ها تبد یل به میوه نمی شوند.

این گلها را پس از چیده شدن خشک کرده ودر رنگرزی استفاده می کنند .

استفاده از پوست انار در صنعت رنگرزی از دیرباز معمول بوده است ؛ پوست انار را پس از خشک کردن می کوبند ) آسیاب می کنند ( سپس آنرامی جوشانند واز صافی می گذرانند عصاره بدست آمده در رنگرزی مورد استفاده قرار می گیرد ؛ به این ترتیب که مقدار متناسبی ازمواد بدست آمده را در آبجوش ریخته وپارچه یا الیاف مورد نظر راداخل آن قرار می دهند تا رنگ مواد راجذب نما ید سپس پارچه را خارج نموده شسته وخشک می کنند پارچه آماده بهره برداری است .

زرد چوبه گیاهی علفی از تیره زنجبیلیان و تک لپه ای هست ؛ بیشتر در هندوستان و جزایر اندونزی کشت می شود . بخش مهم و مورد استفاده این گیاه ) ریزم ( آن است که وقتی از خاک بیرون آورده شد ریشه های آنرا جدا کرده وپس از شستن چند روز درهوای آزاد ودر زیر نور خورشید خشک می کنند سپس آسیاب کرده وآماده بهره برداری می نمایند .

زرد چوبه بیشتر مصرف خوراکی ودارویی دارد وبعنوان یکی از پر مصرف ترین ادویه‌ها شناخته می شود ؛ زرد چوبه درصنعت رنگرزی نیز کار برد دارد اما به دلیل اینکه رنگ بدست آمده به مرور زمان شفافیت خود را از دست می دهد مورد استقبال صنعتگران قرار نگرفته است.

باتیک در هند :

چاپ با تیک یکی از روشها ی قدیمی و مهم در هند است که پیشینه ای طوالنی دارد.

هنر با تیک درهند با استفاده از تکنیکهای دستی و مواد طبیعی توسعه یا فته و بهعنوان بخشی از فرهنگ و صنعت نساجی این کشور شناخته میشود.

قرمزدانه هندی یا الک هندی:

یکی دیگر از صادرات هند در زمینه رنگرزی نوعی حشره است بنام )نوپا ل ( که روی درخت انجیر هندی رشد می کند .

رشد ) حشره قرمز دانه ( به گیاه و محل زندگی اوبستگی دارد ؛ این حشره آسیبی به گیاه وارد نمی کند؛ وقتی حشره آما ده تخم ریزی می شود بیشترین ) کارمنیک اسید( را در اندامش دارد که مهمترین ما ده برای تولید رنگ قرمز الکی است .

برخی بر این باورند آثار بدست آمده توسط باستان شناسان ومطالعه متون قد یمی نشان از آن دارد که هنر چاپ پارچه ابتدا ازهند شروع شده وسپس به ایران ومناطق دیگر راه یافته است؛ تنوع گیاهان در هند باعث شده این کشور یکی ازمهمترین تولید کنندها وصادرکنندگان مواد مورد استفاده صنایع داروهای گیاهی ورنگرزی باشد. 

هنر چاپ باتیک به دورههای باستانی هند بازمیگردد و از طریق مبادالت فرهنگی و تجاری به دیگر کشورها انتقال یافته است.

باتیک در هند بیشتر در ایالتهایی مانند گجرات، راجستان و مدیا پرادش رواج دارد.

چاپ باتیک در هند عالوه بر کاربرد هنری، جنبههای فرهنگی و اقتصادی هم دارد

این روش از چاپ به تولید پارچههایی با کیفیت باال و صادرات آن به کشورهای دیگر ره گشا بوده است ؛ برای رنگ آمیزی پارچه در هند از رنگهای طبیعی که از گیاهانی مانند اسپرک ؛ روناس ؛ پوست انار؛ و زرد چوبه و)حشره قرمز دانه ؛ نوپال ( بدست می آورند.

طرحهای مورد استفاده بین هنرمندان هندی بیشترسنتی و شامل نقشهای گل دار، حیوانات و الگوهای هندسی است که با دست یا قالبهای چوبی روی پارچه ایجاد میشوند .

با وجود ماشنهای مدرن ، چاپ باتیک بهعنوان یک هنر دستی ارزشمند در هند حفظ شده است.

از جذابیتهای ویژه پارچه با تیک هندی میتوان به دوام باال و مقاومت در برابر نورآفتاب و رنگهای شاد ونقش های متنوع آن اشاره کرد. 

مراحل طراحی روی پارچه به روش باتیک

1 - آماده سازی پارچه

پارچه را با دقت شسته و اندازه دقیق آن را مشخص می کنیم ؛ سپس برای مدت چند روز درروغن نارگیل قرار می دهیم ؛ این کار به خاطر افزایش مقاومت پارچه انجام می شود .

بعد برای مدت معینی در آب و خاکستر سا قه برنج می جوشانیم تا روغنها از روی پارچه پاک شود .

پس ازخشک شدن دوردوزی کرده و آنرا روی یک چهارچوب ثابت می کنیم تا آماده رنگآمیزی شود .

طراحی مستقیم روی پارچه هندوستان کشیدن موم داغ روی پارچه

2 - انتقال طرح اولیه روی پارچه

روشهای متداول برای طراحی عبارتند از پوشش کل پارچه با استفاده از موم، پارافین یا واکس

در این روش واکس حرارت داده شده را با قلم موی مناسب روی سطح پارجه مورد نظر می کشیم تا کل سطح آن از موم پوشیده شود پس از سرد شدن آنربسته به میزان دلخواه تکان داده ویا مچاله می کنیم تا مواد روی پارچه ترک

خورده و رنگ بتواند از ترکهای ایجاد شده به سطح پارچه نفوظ کند این روش برای طرحهای انتزاعی به کار گرفته می شود .

طراحی باتیک به روش قالب زنی :

در این روش هنرمند با استفاده از یک یا چند نمونه قالب آغشته به موم گرم شده طرح خود را روی پارچه منتقل می کند این سبک از قالب زدن به او امکان میدهد طرحهای دقیق و جزئیتری ایجاد نماید ؛ طرحها معموال باید به طور یکنواخت و یکسان در هردو روی پارچه نقش زده شود ؛ این روش بیشتر در کارگاه های باتیک هند اجرا می شود این شیوه از رنگ آمیزی باعث می شود رنگها بتوانند دقیقا در قسمت های مورد نظر جای بگیرند و این یکی از دالیل مهم کیفیت باال ودرخشش رنگها در پارچه باتیک هندی است.

مرحله سوم: رنگرزی پارچه

نوع رنگ بر اساس جنس پارچه )پنبه، ابریشم، یا مواد دیگر( و طرح انتخاب میشود و در اکثر موارد از رنگ طبیعی استفاده میشود . 

در این مرحله پارچه به دقت در رنگ مورد نظر غوطه ور میشود. به علت وجود موم روی پارچه رنگ تنها به قسمتهای پارچه که با موم پوشانده نشده است، نفوذ میکند به این ترتیب طرحها و

نقشها روی پارچه ظاهر میشوند. این فرآیند میتواند چند مرتبه تکرار شود تا به رنگآمیزی مطلوب دست یابیم در نهایت، پس از اتمام رنگآمیزی، پارچه را در یک ماده ثابت کننده رنگ )مانند سرکه یا نمک( قرار میدهند تا از تغیر رنگ آن جلوگیری شود. سپس پارچه را در آب می جوشانند تا موم ؛ پارافین و دیگر مواداضافه از آن جدا شود. سپس پارچه را خشک می کنند ؛ پارچه آماده بهره برداری است.

استاد گنجینه ازهنرمندان برجسته ایرانی در زمینه هنرهای سنتی و صنایع دستی است ؛ استاد بویژه بنیان گذارچاپ باتیک و چاپ ؛سیلک اسکرین هستند و در زمینه طراحی و تولید آثار هنری نقاشی روی پارچه ؛ صنایع دستی فعالیت داشته وآ ثار متنوعی از خود بجای گذاشته اند. این هنرمند با بهره گیری از شیوههای سنتی و ترکیب آن با سبک های نوآورانه، در حفظ و احیای هنرهای اصیل ایرانی نقش مؤثری ایفا کرده است استاد گنجینه با تأکید بر کیفیت واصالت در آثار خود، موفق به جلب توجه وعالقمندی هنردوستان داخلی وخارجی به چاپ باتیک شده است. 

چاپ باتیک روی پارچه ابریشم اثر استاد گنجینه نقاشی روی پارچه روش باتیک استاد گنجینه چاپ باتیک در ایران یک هنر د یرینه است که به نام چاپ کالقه ای شناخته میشود و ریشه در 

شهرهای مختلف، به ویژه تبریز و منطقه اسکو در آذربایجان شرقی دارد؛ این هنربا استفاده از موم و رنگ رویدپارچه انجام میشود و قد متی چند صدساله دارد.

هم اکنون در شهرستان اسکو کارگا ه های بسیا ری به تولید پارچه با روش چاپ دستی کالقه ای مشغول هستند وآثار تولید شده هنری در این شهر به با زا رهای خارجی هم صادر می شود.

همچنین برخی هنرمندان که افتخار شاگردی استاد گنجینه را داشته اند ؛ راه ایشان را دنبال کرده هنر باتیک را دربسیاری از مناطق کشوربه ویژه درتهران آموزش میدهند؛ وآثار ارزشمندی در این زمینه تولید می کنند.

برخی از اساتید براین باورند که نام کالقه ای را به چاپ باتیک به این دلیل گفته اند که درگذشتههای دور قسمتهایی از پارچه را که قرار بوده رنگ آمیزی شود به اشکال خاصی گره زده یا میدوختند و سپس آن را رنگ می کردن، بنا براین رنگ نمیتوانست به قسمتهای گره خورده یا دوخته شده نفوذ کند. پس از پایان رنگرزی و باز شدن گرهها و نقاط د وخته شده درقسمتها یی که رنگ را به خود جذب کرده بود نقش های تصادفی ایجاد می شد وچون ازیک رنگ و بیشتر رنگ سیاه استفاده میشده ؛ نقش های بوجود آمده شکل پر کالغ را تداعی میکرده است وبه همین جهت برای ممتاز شدن از دیگر پارچه های رنگ شده به کالغی و کالغه ای مشهور شده است.

درایران پارچههای ابریشمی به صورت دست باف تولید میشوند ؛ این نوع پارچه ها رنگ پذیری بالایی دارند و برای چاپ روی این پارچه ها از طرحهای سنتی شامل بته جقه، گل و بوته، و نقوش انتزاعی برگرفته از فرهنگ ایرانی استفاده می شود ؛ وبه د لیل زیبایی طرح ها و کاربرد آن در لباسهای سنتی، ومدرن اهمیت ویژهای یافته است این هنر نشان دهنده خالقیت ذهن ومهارت دستان زنان و مردان هنرمند ایرانی است .