میدان مشق به موزه ملی می‌رسد؟ | میدان مشق یادگار مشترک قاجاریه و پهلوی!

ابتدای دهه هشتاد هیات وزیران تصویب کرد که میدان مشق و ساختمان‌هاش در اختیار موزه ملی قرار بگیره و وزارت خارجه برخی ساختمان‌ها رو تحویل بده. این مصوبه سالها خاک خورد اما تازگی مقامات میراث فرهنگی از تلاش برای احیای آن می‌گویند.

معاون میراث فرهنگی امروز گفته این موضوع به عنوان سند انتظار دولت مصوب شده. حالا باید دید بالاخره وزارت خارجه که حالا مدتهاست حتی درهای باغ ملی رو بسته، کوتاه خواهد آمد یا نه.

درباره میدان مشق بیشتر بدانیم:

میدان مشق یک مجموعه‌ی فرهنگی و تاریخی تماشایی در نزدیکی میدان توپخانه‌ی سابق یا امام خمینی (ره)‌ امروزی واقع شده است. جایی که هر روزه میزبان عده‌ی زیادی از گردشگران است و قدمت آن به دوره‌ی حکومت قاجاریان می‌رسد.

میدان مشق کجاست؟

میدان مشق نام یک مجموعه‌ی قدیمی است که با بخش‌های گوناگون به یادگار مانده از دو دوره‌ی قاجاریه و پهلوی در شهر تهران قرار گرفته است. محوطه‌ی اولیه‌ی میدان مشق در زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار و به‌منظور رژه و انجام تمرین‌های نظامی ارتش ایجاد شد. ورودی اصلی این میدان نیز در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد. بعدها در زمان پادشاهی رضا خان این میدان،‌ باغ ملی نام گرفت و با این نام شناخته شد. آنچه امروز با نام سردر باغ ملی شناخته می‌شود نیز درواقع ورودی اصلی یا دروازه‌ی باغ ملی بوده است.

محوطه‌ی این میدان برخلاف نامی که دارد، دایره‌ای شکل نیست و درواقع یک محیط چهارگوش را دربرمی‌گیرد که امروزه به دلیل گسترش فضا و پیاده‌راه آن، به شکل یک T بزرگ درآمده است. اگر از سردر باغ ملی در خیابان امام خمینی (ره) یا همان سپه سابق وارد شوید، در طول مسیری که در میدان مشق می‌توانید طی کنید، بناهای گوناگونی از جمله وزارت امور خارجه، دانشگاه هنر، موزه و کتابخانه ملک و بسیاری از موزه‌های برجسته تهران را در آن‌جا خواهید دید. در واقع، فقط کافیست نوکِ تیرِ کمانتان را به سمت سردر باغ ملی بگیرید تا چندین نشانه‌ی تماشایی و زیبا را هم نشان کند و شما را به تماشای مجموعه‌ای جذاب از دیدنی‌ها ببرد.

تاریخچه‌ی میدان مشق

پیش از آنکه گشت‌زدنمان را در میدان مشق تهران آغاز کنیم، بهتر است تاریخچه‌ی مختصری را درباره‌ی این میدان استراتژیک قدیمی و زیبای امروزی بدانیم.

میدان مشق ازجمله قدیمی‌ترین میادین و مکان‌های تهران است و همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، محوطه‌ی اصلی و هسته‌ی مرکزی آن در دوره‌ی پادشاهی فتحعلی شاه ساخته شد. علت ساخت این مکان، اهداف جنگی و ایجاد مکانی برای رژه و تمرینات نظامی بود و به این جهت که در نزدیکی میدان توپخانه‌ی آن دوران قرار گرفته بود، اهمیت ویژه‌ای داشت.

بعدها، وزیر جنگ ناصرالدین شاه، که محمد خان سپهسالار نام داشت، پیش از پانزدهمین سالگرد سلطنت شاه قاجار، تغییرات اساسی بسیاری را در این میدان ایجاد کرد. این تغییرات و گسترش فضای میدان مشق باعث شد که این محوطه از حدود میدان توپخانه تا محله‌ی دولت آن زمان را دربربگیرد؛ بنابراین میدان مشق در یک موقعیت جغرافیایی خاص قرار گرفت که از سمت شمال به اسطبل‌ها و انبارهای حکومت، از جنوب به خیابان سپه یا امام خمینی (ره) امروزی، از سمت شرق به عمارت‌های خیابان امین‌السطان یا فردوسی امروز و درنهایت از غرب به خیابان قزاقخانه یا سی تیر منتهی می‌شد.

 بهتر است بدانید دروازه‌ی ورودی که آن دوران برای میدان ساخته شد و به جای سردر باغ ملی امروزی قرار داشت، سردر ناصری نامیده میشد.

میدان مشق جایی است که علاوه‌بر اهداف نظامی، در مسائل سیاسی، مذهبی و حتی اجتماعی و ورزشی زندگی مردم آن دوران هم تاثیرگذار بود و اتفاقات بسیاری را به خودش دیده است. اعدام میرزا رضای کرمانی (قاتل ناصرالدین‌شاه) و بنا بر روایاتی اعدام شیخ فضل‌الله نوری، هر دو در این مکان صورت گرفتند. درگیری خونین مشروطه‌خواهان با نیروهای محمدعلی میرزا نیز در این مکان رخ داده است.

بسیاری از جشن‌های مذهبی، نظیر سفره‌های افطار و سحر در ماه رمضان و جشن عید فطر در این مکان برگزار می‌شد. همچنین ظهرهنگام، در میدان مشق یک توپ شلیک می‌شد که زمان ظهر را به مردم اطلاع می‌داد.

میدان مشق به‌عنوان میدان تیر و به جهت آموزش تیراندازی هم کاربرد داشت. در آن دوران ژنرال گاردان فرانسوی در میدان مشث تهران به افسران ایرانی تمرین تیراندازی می‌داد.

جالب است بدانید که محوطه‌ی میدان مشق محل برگزاری برخی از نخستین ورزش‌ها در ایران نیز بود. مسابقات فوتبال کارمندان سفارت انگلستان (برای اولین‌بار)، نخستین دوچرخه‌سواری دوچرخه سواران تهران و همینطور به پرواز درآمدن اولین بالن تهران و البته سرنگونی آن، نمونه‌هایی از کاربرد میدان مشق در قدیم به‌شمار می‌روند.

رضاشاه پهلوی بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۲ شمسی، دستور داد تا فضای میدان مشق را گل‌کاری کرده و نام باغ ملی را برای آن انتخاب کنند. او در این راستا، دروازه‌ی جدید محوطه را هم سردر باغ ملی نامید که امروزه می‌توانید آن را در خیابان سپه یا امام خمینی (ره) تماشا کنید. به مروز زمان ساختمان‌های گوناگونی به این محوطه اصافه شدند که از میان آن‌ها می‌توان به کاخ شهربانی، ساختمان وزارت امور خارجه و موزه‌ی زیبای ایران باستان اشاره کرد. البته پس از شکل‌گیری انقلاب اسلامی، بناهای حاصر در باغ ملی تغییر کاربری یافتند و موقعیت اداری، دانشگاهی یا موزه پیدا کردند.

سبک معماری بناهای میدان مشق

یکی از جذاب‌ترین مواردی که می‌توان در برخورد با ساختمان‌ها و بناهای قدیمی دید، سبک معماری آن‌هاست. در هر دورانی شیوه‌ی خاصی از معماری رواج داشته و گاه این شیوه و سبک‌ها با دیگر سبک‌های خارجی و فرنگی پیوند می‌خوردند. ساختمان‌های موجود در میدان مشق تهران نیز از این قاعده مستثنی نیستند و اگر کمی با معماری ایرانی آشنا باشید، می‌توانید آن را در ساخت بناهای میدان ببینید. بخش اعظم ساختمان‌های میدان مشق به سبک معماری اصیل ایرانی ساخته شده‌اند.

در شکل بنا و ظاهر آن‌ها می‌توانید نشانه‌هایی از معماری کهن و باستانی ایران، نظیر نقش رستم یا کاخ آپادانا در تخت جمشید را مشاهده کنید. نکته‌ی جالب درباره‌ی معماری آن دوران این است که سبک‌های اروپایی، روسی و روم باستان نیز در ساخت بناها و ساختمان‌ها رواج داشتند و به‌همین‌سبب می‌توان عناصر این دو سبک معماری را نیز در ساختمان‌ها دید.

اگر از نمای بیرونی ساختمان‌ها گذر کنیم و به محوطه‌ی داخلی آن بپردازیم، مجموعه‌ای مدرن با استانداردهای بسیار بالایی را خواهیم دید که نشان از هوشیاری و چیره‌دستی معماران آن دوران دارد. در ادامه‌ی این مطلب با اتاقک همراه باشید تا یک سِیر جذاب را در میان ساختمان‌های مختلف میدان مشق با یکدیگر تجربه کنیم:

سردر باغ ملی

سردر باغ ملی، به‌عنوان ورودی محوطه‌ی میدان مشق یا باغ ملی امروزی شناخته می‌شود و می‌توان آن را اولین سازه‌ای به‌شمار آورد که توجه شما را به خودش جلب می‌کند. این سردر به دستور رضاشاه پهلوی و در سال ۱۳۰۱ ساخته شد. در دو طرف این سردر ساختمان‌های نگهبانی قرار داشتند که بعدها براثر ساخت‌وساز و تغییرات از بین رفتند. با نگاهی به کاشی‌کاری‌های سردر باغ ملی می‌توانید نشانه‌هایی را از فتح تهران در کودتای سوم اسفند به دست رضاخان ببینید!

 سردر باغ ملی همچنان با شکوه و زیبایی اولیه‌اش باقی مانده و از تماشای آن غرق در لذت خواهید شد.

دانشگاه هنر یا ساختمان قزاقخانه

با رفتن به محوطه‌ی میدان مشق، می‌توانید دختران و پسران جوانی را ببینید که با ظاهری هنری، در یکی از ساختمان‌های این محوطه در رفت‌وآمدند. ساختمان قزاقخانه که امروزه به‌عنوان یکی از بناهای دانشگاه هنر تهران به‌شمار می‌رود، در محوطه‌ی باغ ملی قرار گرفته است. این ساختمان در انتهای میدان مشق ساخته شد و از کهن‌ترین ساختمان‌های این محوطه به‌شمار می‌رود.

زمان ساخت آن را سال ۱۲۴۲ شمسی می‌دانند که ناصرالدین شاه قاجار دستور ساخت و برپایی آن را صادر کرد. ساختمان قزاقخانه درواقع بنایی برای تمرین‌های نظامی و البته اسکان سربازان و نظامیان بود و به‌مرور زمان بخش‌های بسبار زیادی از آن از بین رفت. آنچه امروزه از بنای قزاقخانه باقی مانده، با اندکی مرمت و بازسازی در اختیار دانشگاه هنر تهران قرار دارد.

ساختمان کاخ شهربانی یا وزارت امور خارجه

ازجمله مهم‌ترین، خلاقانه‌ترین سبک معماری و زیباترین بناهای میدان مشق می‌توان به ساختمان کاخ شهربانی اشاره کرد که امروزه کاربری آن به ساختمان وزارت امور خارجه تغییر کرده است.

این بنا در حدفاصل سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸ به دستور رصاشاه و توسط معماری با نام قلیچ باقلیان ساخته شد. شیوه‌های معماری سنتی و اصیل ایرانی در نمای این ساختمان به خوبی به چشم می‌خورد و داخل ساختمان نیز با اشکال معماری مدرن غربی تزیین شده‌اند. اولین و مهم‌ترین چیزی که در برخورد با این عمارت به‌نظر می‌رسد، الگوبرداری زیبای سبک معماری ان از کاخ اپاداناست. باید بدانید که این بنا ازجمله ساختمان‌های وزارت امور خارحه‌ی امروزیست و بازدید از داخل آن برای عموم آزاد نیست. اما می‌توانید هرچقدر دلتان می‌خواهد به تماشای بنای بیرونی ساختمان بنشینید.

اداره پست یا موزه‌ی ارتباطات

اگر اهل موزه‌گردی باشید، حتما نام موزه‌ی ارتباطات به گوشتان خورده است. بنای این موزه‌ی امروزی در گذشته به‌عنوان اداره‌ی پست کاربرد داشته و در مجارت سردر باغ ملی و محوطه‌ی میدان مشق قرار دارد. بنای این ساختمان نیز در بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ ساخته شد. نیکلای مارکوف، معمار روسی و الگال گالستیانس مهندس ارمنی طراحی این بنا را برعهده داشتند و مجری و سازنده‌ی آن فردی ایرانی به نام مهندس مطلومیان بود.

اگرچه موزه‌ی پس از سال‌ها قبل در این مکان وجود داشت، اما فعالیت اصلی موزه‌ی ارتباطات در سال ۱۳۶۹ شمسی و پس از پیروزی انقلاب اسلامی شکل گرفت. در این موزه می‌توانید انواع وسایل ارتباطی قدیمی تا مدرن را ببینید.

تالار آینه

از دیگر بناهای موجود در میدان مشق می‌توان به تالار آینه اشاره کرد. البته بنای تالار آینه نیز یکی از ساختمان‌های در اختیار وزارت امور خارجه است و امکان بازدید عمومی ندارد. اما باید بدانید که سبک معماری فضای داخلی تالار آینه، الگوبرداری از معماری کعبه‌ی زرتشت در نقش رستم شیراز است. تزیینات ظریف و آینه‌کاری‌های هنرمندانه‌ی این ساختمان چشم هر بیننده‌ای را به خودش خیره می‌کند. از این مکان برای میزبانی سفیران و مهمانان وزارت تمور خارجه استفاده می‌شود و از دیرباز تا امروز همواره کاربری اداری داشته است.

موزه ایران باستان

ساختمان موزه ایران باستان یکی دیگر از بناهای تماشایی محوطه‌ی میدان مشق است که ورود به آن از خیابان سی تیر انجام می‌گیرد. بنای این ساختمان‌ها در بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۶ به دستور رضاشاه ساخته شده است.

موزه ملی ایران یا موزه‌ی ایران باستان یک بنای بسیار قدیمی و درعین‌حال زیبا و همراه با معماری خاص و ویژه است که بی‌نظیرترین آثار را از دوره‌ی ایران باستان تا دیگر دوره‌ها دربردارد. این موزه شامل بخش‌های گوناگونی چون ایران باستان، هنرهای اسلامی و تالار قرآن است.

موزه‌ی عبرت

اگر یک موزه‌گرد حرفه‌ای باشید و درعین‌حال از سیاست هم بویی برده باشید، موزه‌ی عبرت را دیده یا حداقل نامش را شنیده‌اید. این موزه در واقع به کمیته‌ی صد خرابکاری ساواک تعلق داشت و کاربری آن زندان بود. بنای موزه‌ی عبرت کنونی در سال ۱۳۱۱ در مجموعه‌ی نظمیه میدان مشق به دستور رضاشاه ساخته شد و از آنجا برای نگهداری زندانیان سیاسی استفاده می‌کردند.

کار معماری و ساخت بنای این زندان را یک مهندس المانی برعهده داشت و می‌توان گفت شیوه‌ی ساخت بنا، محوطه‌های تودرتو و دایره‌ای شکل و سبک خاصی که در ساختمان زندان به‌کار رفته، آن را به یکی از مدرن‌ترین زندان‌های آن زمان تبدیل کرده است. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، این زندان به موزه تغییر کاربری داد و بازدید آن برای عموم آزاد است.

کتابخانه و موزه‌ی ملک

آخرین بنای ساخته‌شده در میدان مشق تهران و البته تنها ساختمان اضافه شده پس از انقلاب اسلامی در محوطه‌ی این میدان، کتابخانه و موزه‌ی ملک است. زمین این کتابخانه و موزه توسط فردی به نام حسین ملک خریداری و سپس وقف شد. ساخت این مجموعه در سال ۱۳۷۵ به پایان رسید و سبک معماری آن کاملا اسلامی و با دیگر بناهای یادشده بسیار متفاوت است. برجسته‌ترین نسخ خطی در این موزه نگهداری می‌شود و بهترین آثار مکتوب ایران در کتابخانه‌ی مجموعه قرار‌گرفته‌اند. موزه‌ی ملک نیز در مجاورت موزه ملی ایران و حد فاصل سردر باغ ملی و خیابان سی تیر قرار گرفته و رفت‌وآمد به آنجا از سمت این خیابان بهتر است.