آشنایی با تنها بادگیر گرد جهان در شهر تاریخی یزد | یزد دیار بادگیرهای خشتی جهان

بادگیرهای ایران از گذشته تا امروز شهره جهان بوده اند. ایران را می توان اولین زادگاه بادگیرهای جهان دانست. بیشتر مناطق ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود عمدتاً دارای آب و هوای خشک و گرم هستند. در زمان های بسیار دور برای خنک کردن و تهویه منازل خود در فصول گرم بناهایی می ساختند که به بادگیر معروف بودند. بادگیرها ساختار و ظاهرهای متفاوتی دارند و نسبت به وزش باد منطقه ای دارای ارتفاع و جهت های خاصی هستند.

اینجا برج کبوتر خانه میبد است | گذری بر اعجاز معماری قاجار بر بلندای کویر! + تصاویر

بنا بر آمارهای موجود شهر یزد دارای بیشترین بادگیرها در ایران و حتی دنیا است. بادگیرهای شهر یزد از ارتفاع بیشتری نسبت به دیگر مناطق مرکزی برخوردار هستند. تنها بادگیر گرد ایران و دنیا در شهرستان بهاباد یزد قرار دارد. این بادگیر خاص یکی از مهم ترین و دیدنی ترین آثار تاریخی این شهر و ایران است. در ادامه به معرفی تنها بادگیر گرد ایران در سرزمین «ترین‌»های بادگیرها خواهیم پرداخت، با ما همراه باشید.

نگاه بر پشینه بادگیرهای ایران

در گذشته برای خنک سازی و تهویه هوا به خصوص در فصل های گرم سال، برج هایی بر بام خانه ها می ساختند که به بادگیر شهرت داشتند. علاوه بر این برای تهویه هوا بادگیرهایی را بر آب‌انبارها و دهانهٔ معدن‌ها می ساختند. هوای خنک تولید شده توسط بادگیر وارد خانه شده و در اتاق های طبقه هم کف و زیر زمین انتقال می یابد. بادگیر از میراث و سمبل های به جا مانده از معماری اصیل ایرانی است که حتی امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه مورد استفاده قرار می گیرد.

ساخت بادگیرها از زمان های بسیار قدیم در ایران رواج داشته است اما تاریخچه ساخت اولین بادگیر چندان مشخص نیست. انواع مختلفی از بادگیرها در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران به چشم می خورد، هر بادگیر بر حسب آب و هوا منطقه دارای ارتفاع و جهت باد متفاوتی است. تا قبل از ورود و گسترش کولر های آبی در ایران، مردم برای تهویه هوا مطبوع و خنک سازی از بادگیرها استفاده می کردند. بعد از گذشت چندین دهه هنوز هم می توان آثار بادگیرها را در ابنیه مختلف در شهرهایی نظیر بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر، کرمان، نایین، یزد، رفسنجان، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان، قم و حتی نواحی جنوب شهر تهران دید.

بادگیرهای ایران | انواع بادگیرها و معماری

به طور کلی می توان معماری بادگیرهای ایران را به سه دسته تقسیم کرد:

• کرمانی
•  یزدی
•  اردکانی

بادگیر یزدی

بادگیر یزدی از نظرساختار از دیگر انواع بادگیرها پیچیده تر است و از نظر ظاهری نیز بزرگ تر و دارای ارتفاع بیشتری است. این بادگیرها معمولاً به شکل چهار طرفه یا هشت طرفه ساخته می‌شوند. شهر یزد به بادگیرهای خود شهرت دارد و می توان ادعا کرد که دارای بیشترین تعداد و نوع بادگیر در میان سایر شهرهای مرکزی ایران است. بادگیر باغ دولت‌آباد به ارتفاع ۳۵/۳۳ متر، مرتفع‌ترین بادگیر جهان است.

بادگیر اردکانی

بادگیرهای منطقه اردکان شهر یزد با خود این شهر تفاوت خاصی دارند. ساختار این بادگیر ها ساده تر و از لحاظ اقتصادی، نسبت به سایر انواع بادگیرها مقرون به صرفه تر است. به همین منظور در اردکان ممکن است در هر اتاق یک بادگیر ساخته شود.

بادگیر کرمانی

این بادگیرها از نظر ساختار از نوع یزدی و اردکانی ساده و کوچک‌تر است و عمدتاً از خشت و گل ساخته می شوند. معماران معتقدند که این نوع از بادگیر به خانه‌های طبقه متوسط و پایین اختصاص دارد. با این حال کارکرد این بادگیرها در مقایسه با بادگیر اردکانی دقیق تر و ایده‌آل تر است. در این بادگیر فشار باد به یک جهت است و به همین دلیل هوای گرم و آلوده سریع تر از طرف دیگر تخلیه می شود. در آب انبارها از این بادگیر ها استفاده می شود، با ساخت این بادگیر از یک سمت هوای خوش و مطبوع به سطح آب وارد می شود و از طرف دیگر هوای گرم خارج می شود.

یزد دیار بادگیرهای خشتی جهان

شهر یزد را می توان میزبان عریض ترین و بلند ترین بادگیرها در کل ایران و حتی جهان دانست. این شهر زیبا و تاریخی زادگاه تنها بادگیر دوطبقه جهان است. هر بادگیر در یزد طراحی و معماری به خصوص به خود را دارد، تنوع در این بناها نشان دهنده اهمیت و نقش بادگیرها در زندگی مردمان این دیار کویری است.

یکی از آثار تاریخی ارزشمند شهر یزد، بادگیر گردی است که در شهر بهاباد قرار دارد. این اثر دیدنی در میان دیوارهای رنگ و رو رفته‌ی اطرافش، همانند استوانه‌ای گلی سر برافراشته است. بادگیرهای مختلفی با اشکال متنوع در سرتاسر شهر یزد و ایران وجود داشته اما این بادگیر در شهر بهاباد تنها بادگیر گرد در زمان خود بوده است. معماران و تاریخ‌دانان اعتقاد دارند فارغ از نوع معماری و موقعیت جغرافیایی، ساختار متفاوت این بادگیر به انگیزه شخصی معمار این بنا بازمی گردد که به نوعی قصد ساختارشکنی در جامعه را داشته است.

       بادگیرهای یزد

بادهایی که عمدتاً در استان یزد گردش دارند از دو جهت شمال غرب و جنوب شرقی وزیده می شوند و تنها ساخت بادگیرهایی با دو جبهه کارایی کافی را دارد. از این رو ساخت بادگیرهایی با بیش از دو جبهه به سلیقه و انگیزه معمار بستگی دارد، البته برخی نیز برای زیباتر شدن ساختار ظاهری بنا دست به ساخت بادگیرهایی با اشکال متنوع می زدند. بادگیر گرد از نظر مکش باد قدرت کم تری نسبت به بادگیرهای چندضلعی دارد، در نتیجه می توان گفت صرفه اقتصادی و کارکرد بهتر معیار ساخت آن نبوده است.

بادگیرهایی که در یزد وجود دارند نسبت به بادگیرهای دیگر مناطق کشور بزرگ تر هستند و معمولا به شکل چهار طرفه یا هشت طرفه ساخت شده‌اند. این نوع از بادگیرها را به نام “بادگیر چهار طرفه” یا “چهار سویه” نیز می شناسند. این بادگیرها به دلیل ساختار پیچیده و مشکل تر خود از ارتفاع بلندتری نیز برخوردار هستند. برخلاف شهر یزد که اکثراً بادگیرها از ارتفاع بلندی برخوردار هستند، در شهر میبد بادگیرها کوتاه و یک طرفه ساخته شده اند. وزش بادهای کویری همراه با گرد و غبار در شهر میبد بسیار رایج است به همین خاطر اهالی این منطقه بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت بادهای مطلوب ساخته‌اند.

بادگیرهای ایران | ایجاد خانه صنایع دستی بهاباد در کنار تنها بادگیر گرد شهر یزد

همان طور که اشاره کردیم زادگاه تنها بادگیر گرد شهر یزد و ایران در شهرستان بهاباد است، این بادگیر در بالای بام یک خانه قاجاری ساخته شده است. در کنار این سازه عظیم و بی مانند آثار تاریخی دیگری نظیر مسجد، ساباط و زورخانه قرار دارد. متاسفانه با گذشت زمان این بناها با بی مهری زمانه مواجه شده و به دست فراموشی سپرده شدند و پس از سال ها دچار فرسودگی گشته اند. در سال های اخیر سازمان میراث فرهنگی بار دیگر به این بناها توجه کرده و دست به احیا و مرمت این آثار تاریخی کم نظیر زده است.

بادگیر گرد این خانه قاجاری امروزه به یک محموعه کاربردی با صرفه اقتصادی تبدیل شده است. در حال حاضر این خانه قاجاری به یکی از بومیان منطقه بهاباد به نام ” حاج علی اکبر رفیعی‌پور” تعلق دارد. در گذشته این بنا به مسجد مجاور خود وقف شده بود اما بعد از صحبت هایی که با میراث فرهنگی شد ۷۰۰ میلیون اعتبار جهت مرمت این مجموعه در نظر گرفته شد. با یاری موسسه عام‌المنفعه آبادگستر بهاباد، این مجموعه تاریخی مرمت شده است و در آینده برنامه ریزی شده که به یک مرکز دائمی آموزش، تولید و فروش صنایع دستی در بهاباد تبدیل شود. با ایجاد این مرکز آموزشی و تولیدی برای بیش از ۷۰ نفر ایجاد شغل می شود.