پلت‌فرم‌های اینترنتی
پلت‌فرم‌های اینترنتی چگونه جامعه را بازسازی می‌کنند؟ | دیوار بزرگ
پلت‌فرم‌های خرید و فروش آنلاین اکنون نه به عنوان «رسانه‌های جدید» فضای متنوعی برای افکار عمومی ایجاد کرده‌اند که این ظرفیت را دارند تا بسترها و بازارهای نوینی خلق کنند.
در ایران می‌توان نمونه‌هایی از پلت‌فرم‌های آنلاین مثال زد که در بهبود وضع اجتماعی و اقتصادی مردم موثر بوده‌اند. دیوار، دیجی‌کالا، اسنپ، تپسی و... ذهن جامعه ایران را به شکل بنیادینی دگرگون کرده و ارائه خدمات روزآمد و باکیفیت را متناسب با نیازهای امروز جا انداخته‌اند. با این همه و با وجود فراگیری گسترده استفاده از این پلت‌فرم‌ها و سرویس‌هایی که به جامعه ارائه می‌کنند اما از گزند نگرش‌های منفی و محدودیت‌های ساختاری در امان نمانده‌اند. به‌رغم مشاهده آثار مثبت اقتصادی و اجتماعی پلت‌فرم‌های موجود، شوربختانه تحلیل‌های کنشگران و متخصصان و البته مشاهده مردم از رفتار نظام حکمرانی این سیگنال را به جامعه می‌دهد که ایجاد محدودیت‌های پی‌درپی، بستر شکوفایی و استمرار حیات این پلت‌فرم‌ها را مسدود کرده و با هر بهانه‌ای سد راه خدمات‌رسانی آنها به مردم می‌شوند.
یکی از مراجع اصلی نیازمندی‌ها و خرید و فروش کالای نو و دست دوم در بازار آنلاین ایران پلت‌فرم «دیوار» است که در این گزارش بنا به داده‌هایی که از آن به دست آمده؛ عمدتاً شیوه و روش کارش را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم تا متوجه شویم پلت‌فرم‌های خرید و فروش آنلاین تا چه اندازه توانسته‌اند در گوشه‌و‌کنار جامعه رسوخ کنند و به گروه‌های مختلف امکان عرض‌اندام دهند. این پلت‌فرم که وسعتی به اندازه تمام استان‌های کشور پیدا کرده با داشتن بیشتر از ۵۳ میلیون کاربر، اکنون یکی از بسترهای اصلی دادوستد آنلاین در ایران است. پرسشی که بسامد این اثربخشی ممکن است در ذهن ایجاد کند این است؛ پلت‌فرم‌های اینترنتی چگونه جامعه را بازسازی می‌کنند؟ چطور به کاهش فقر و توانمندسازی جامعه کمک می‌کنند، بستر اشتغال خرد فراهم می‌آورند، به چرخه محیط زیست کمک می‌کنند و طبقات اجتماعی پایین‌دست را یاری می‌دهند تا با حضور در بازار اجتماعی و اقتصادی فاصله خود را با دهک‌های دیگر به نحوی جبران کنند. در این میان وظیفه نهاد حکمرانی و نهادهای وابسته به آن چیست؟ آنها چگونه می‌توانند با رفع موانع پیش‌روی این شبکه‌های سودمند، جامعه را از مزایای آن بهره‌مند و به کاهش فاصله اجتماعی و پر کردن گسل‌های عمیق اقتصادی به جامعه کمک کنند؟ پاسخ به برخی از این پرسش‌ها دشوار نیست، اگرچه نمی‌توان به همه این پرسش‌ها پاسخی روشن داد.
آگهی رایگان برای شهرهای کوچک
ساکنان شهرهای کم‌جمعیت ثبت‌شده در دیوار، هفت درصد کل جمعیت شهرهای فعال در این پلت‌فرم را دربر می‌گیرند. از طرف دیگر، مجموع آگهی‌های منتشرشده در این شهرها پنج درصد کل آگهی‌های منتشرشده در این پلت‌فرم در ۱۰ ماه اول امسال (1402) است. به عبارت دیگر، نسبت جمعیتی انتشار آگهی در این شهرها اختلاف کمی با کل کشور دارد. دلایل همین اختلاف اندک بیشتر مربوط به ضریب نفوذ اینترنت در مناطق دور از مرکز و همچنین میزان استفاده مردم از امکانات هوشمند و پلت‌فرم‌های اینترنتی برای امور روزمره زندگی در این مناطق است. نکته کلیدی که نشان می‌دهد، سیاست‌گذاران چگونه می‌توانند با قوانین غیربازدارنده در بهبود کیفیت اینترنت، رفع فیلترینگ و برداشتن محدودیت‌ها به ارتقای اجتماعی و اقتصادی دهک‌های پایین و شهروندان مناطق محروم و شهرهای کوچک کمک کنند.
داده‌های سایت دیوار به عنوان یک پلت‌فرم آگهی‌های طبقه‌بندی‌شده در گزارشی که به بهانه روز جهانی عدالت اجتماعی منتشر کرده، نشان می‌دهد ۹۰ تا ۹۴ درصد آگهی‌های شهرهای با جمعیت زیر ۵۰ هزار نفر در ۱۹ استان در این پلت‌فرم رایگان بوده است. این امکان فرصت خوبی است تا مردمی که به هر دلیل از چرخه رقابت اقتصادی کنار رفته‌اند، خود را پیدا کنند و بتوانند محصولات و خدمات و توانمندی‌های خود را به شکل بی‌واسطه و البته رایگان با مردم دیگر به اشتراک بگذارند. آن‌طور که دیوار توضیح داده است؛ برای کاربران خود در شهرهای مختلف و البته کوچک چنین فرصتی فراهم کرده است تا مردم بتوانند محصولات و خدماتشان را برای فروش در معرض دید عموم بگذارند. امکانی که به نظر می‌رسد در روزگار سخت اقتصادی و بیکاری که تورم فشار سنگینی بر مردم وارد و سفره‌هایشان را تنگ کرده، بخشی از این بار را از دوش خانواده‌ها برمی‌دارد و به گردش چرخه اقتصادی‌شان کمک می‌کند. اهمیت این سیاست هوشمندانه زمانی بیشتر به چشم می‌آید که سیمایی از وضعیت اشتغال و کسادی بازارهای خرد شهرهای کوچک از یک‌سو و وضعیت روانی بخش‌هایی از جامعه را از سوی دیگر مشاهده کنیم. سیمایی نازیبا و به شدت نگران‌کننده که پیامد آن بی‌تردید ناامنی، آسیب‌های اجتماعی و تنش‌های بعضاً سیاسی و امنیتی بوده و خواهد بود. شاخص‌های اشتغال، بیکاری و مسائلی از این دست نشان می‌دهد استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، کردستان، ایلام و... در تمامی داده‌های آماری در پایین‌ترین رده‌های مقایسه‌ای هستند.
فرصت‌یابی از طریق پلت‌فرم‌های اجتماعی
اما مرکز آمار ایران در گزارش‌های سالانه خود تصویری متفاوت از تغییر آرام روندهای اشتغال و بیکاری در کشور ارائه می‌دهد. تصویری که می‌تواند در خلأ نظام ناکارآمد مدیریت اقتصاد کشور، اثر نامحسوس پلت‌فرم‌های اجتماعی را بر سن و نوع فعالیت کاربران در برخی از شهرهای کشور در اشتغال و بیکاری نشان دهد. اقتصاددانان بر این باور هستند در صورتی که پلت‌فرم‌های اینترنتی سودمند امکان بروز پیدا کنند، با فرصت‌یابی مردم از طریق آنها، وضعیت اشتغال خرد در سراسر کشور روند بهتری پیدا می‌کند. مردم می‌توانند توانمندی خود را در قالب خدمات، محصولات و تولیدات در این بستر عرضه کنند. اگرچه شاید بتوان بخشی از اثرات این پلت‌فرم‌ها را در نتایج مرکز آمار از طرح آمارگیری نیروی کار کشور مشاهده کرد. طبق گزارش مرکز آمار ایران در پاییز 1402 از نرخ بیکاری تابستان، استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و لرستان، به ترتیب بیشترین نرخ بیکاری و استان‌های آذربایجان غربی، خراسان شمالی و زنجان کمترین نرخ بیکاری را داشته‌اند. با این حال مرکز آمار ایران تاکید دارد که مشارکت اقتصادی جمعیت ۱۵ساله و بیشتر در نقاط شهری کشور 9 /0 درصد و در نقاط روستایی 3 /1 درصد افزایش داشته است. بیکاری در این رده سنی در نقاط شهری 8 /0 درصد و در نقاط روستایی 8 /1 درصد کاهش داشته است. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده فعالیت اقتصادی نشان می‌دهد که بخش خدمات با ۵۰ درصد بیشترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است. بخش‌های صنعت با ۳۴ درصد و کشاورزی با 5 /15 درصد قرار دارند.
اگر بنا را بر صحت آمارهای مرکز آمار ایران بگذاریم باید تاکید کنیم؛ شاخص‌های عمده بازار کار و تغییرات آن نشان می‌دهد اشتغال جمعیت ۱۵ساله و بیشتر در تابستان ۱۴۰۲ نسبت به ۱۴۰۱ افزایش حدود یک‌میلیونی را تجربه کرده است و تعداد مردان شاغل 9 /0 درصد و زنان یک درصد نسبت به تابستان سال گذشته افزایش داشته است. نرخ بیکاری در این رده سنی و در همین برهه زمانی یک درصد کاهش داشته است. همچنین بررسی نتایج آمارگیری مرکز آمار ایران در سال 1401 نیز همین روند را نشان می‌دهد؛ بررسی نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ساله و بیشتر این موضوع را نشان می‌دهد.
تحلیل درون‌متنی داده‌های مرکز آمار و بررسی وضعیت بیکاری و اشتغال در استان‌های کشور بیانگر این واقعیت است که اگر بخواهیم یکی از اثرات چنین شبکه‌هایی را شکوفایی بازار «خدمات» در نظر بگیریم، شاهد یک روند مثبت در بستر اقتصادی-اجتماعی ایران هستیم چرا که مرور تغییرات شغلی در رده‌های سنی و نوع شغل بر اساس آمارهای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، جمعیتی که دسترسی به اینترنت دارد و از کارکرد پلت‌فرم‌های اینترنتی آگاهی بیشتری دارد، توانسته فرصتی هرچند کوچک برای خود فراهم آورد. اگرچه به نظر می‌رسد به خاطر نحوه برخورد نظام حکمرانی، نگرش کلی دستگاه‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی حکومت، به اثرات این پلت‌فرم‌ها با وجود داده‌های آماری موجود، چندان خوش‌بینانه نیست. با این حال بر اساس گزارش سایت دیوار، امسال، بین ۸۵ تا ۹۹ درصد آگهی‌ها در شهرهای کم‌جمعیت در هفت دسته از ۱۰ دسته اصلی این پلت‌فرم، رایگان منتشر شده است. سهم آگهی‌های رایگان هر کدام از این دسته‌ها در شهرهای کم‌جمعیت نسبت به کل کشور بالاتر است. در میان این دسته‌ها، «خدمات»، دسته‌ای است که عمدتاً آگهی‌گذارانش صاحب کسب‌وکارند یا برای کسب درآمد از دیوار آگهی ثبت می‌کنند.
شهرهای کوچک و اثر آگهی رایگان
شهرهای کوچک و کم‌جمعیت و البته جدید، در ایران کم نیستند. همیشه یکی از دغدغه‌های مسئولان ایجاد جاذبه‌های شغلی در شهرهای جدید است. چرا آنها بر این باورند که اشتغال می‌تواند گامی موثر در فرآیند توسعه و پایداری شهرها باشد. اما به نظر می‌رسد در ایران شکل‌گیری شهرهای جدید از چنین معیار پایداری برخوردار نیست. عمدتاً شهرهای تازه‌تاسیس مورد هجوم مهاجران و روستانشینان قرار می‌گیرند که سبک زندگی تازه‌ای را تجربه می‌کنند و امکان‌های شغلی کمی نیز در اختیار دارند. این رخداد به خودی خود ظرفیت ایجاد تنش اجتماعی دارد. اما در نگرش‌های مدرن به شهرسازی پایه‌های نظری مربوط به ایجاد شهرهای جدید و لزوم اشتغال‌زایی در آنها گامی موثر در فرآیند توسعه است. فقدان سیاست‌گذاری صحیح در توسعه پایدار، سبب شده انبوهی از شهروندان ساکن در شهرهای کوچک بیکار باشند. اما با توسعه زیرساخت‌های اینترنت در تمامی جهان، پلت‌فرم‌های مجازی به کمک شهرسازان رفتند تا با ایجاد بسترهای اقتصادی، فرآیند توسعه شهرها را سرعت بخشند. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. بر اساس گزارش بخش داده‌های سایت دیوار، در مجموع، ساکنان ۱۸۷ شهر ایران که جمعیت هر کدامشان کمتر از ۵۰ هزار نفر است، در دیوار به خرید و فروش مشغول هستند. این شهرها بیش از نیمی از شهرهای فعال در این پلت‌فرم را تشکیل می‌دهند و عمده آگهی‌هایشان را به صورت رایگان منتشر می‌کنند. این گزارش تاکید دارد که بیش از ۷۵ درصد آگهی‌گذاران در سال جاری بابت انتشار آگهی‌هایشان در دیوار هیچ پولی نپرداخته‌اند. در حال حاضر، ۳۷۲ شهر در تمامی استان‌های کشور در این پلت‌فرم فعال هستند. جمعیت این شهرها در مجموع بیش از ۵۵ میلیون نفر است؛ یعنی تقریباً دوسوم جمعیت کل کشور را شامل می‌شود. البته تعداد این شهرها تا مرداد ۱۴۰۰، ۲۳۸ شهر بود و پس از آن ظرف حدود یک سال به تدریج و با اضافه شدن ۱۳۴ شهر به تعداد کنونی رسید. ۷۸ درصد این شهرهای اضافه‌شده را شهرهای کم‌جمعیت (با کمتر از ۵۰ هزار نفر) تشکیل می‌دهند. بعضی از این شهرها بسیار کم‌جمعیت هستند به‌طوری که ۳۱شهر فعال در دیوار، کمتر از پنج هزار نفر جمعیت دارند.
آنچه داده‌های سایت دیوار را حائز اهمیت می‌کند، اقبال شهروندان شهرهای کم‌جمعیت در اغلب استان‌های کم‌برخورداری است که در پی راهی برای بهبود کیفیت زندگی خود هستند؛ از شاهین‌دژ (آذربایجان غربی)، تا زهک (سیستان و بلوچستان)؛ از حمیدیه (خوزستان) تا گالیکش (گلستان).
البته این پلت‌فرم در گزارش خود تاکید کرده که بیشترین سهم آگهی‌های رایگانش، متعلق به استان سیستان و بلوچستان است. در سال 1402، ۹۱درصد کل آگهی‌های منتشرشده در این استان رایگان بوده است. سیستان و بلوچستان را با هر شاخصی که مورد بررسی قرار دهیم، محروم‌ترین استان ایران است؛ از گزارش‌های وزارت رفاه، کار و امور اجتماعی در سال ۱۳۹۹ بر اساس «شاخص فقر قطعی» و «شاخص ترکیبی فقر» گرفته تا گزارش بانک جهانی که با نام «فقر و رفاه اجتماعی» در سال گذشته میلادی منتشر شده همه و همه این مسئله را تایید می‌کنند. البته در سایر استان‌های محروم ایران هم، سهم آگهی‌هایی که در شهرهای کم‌جمعیتِ فعال در دیوار به صورت رایگان منتشر شده، بالاتر از ۹۰ درصد است. در یک نگاه کلی، در سال جاری، بین ۹۰ تا ۹۴ درصد آگهی‌ها در شهرهای کم‌جمعیت در ۱۹ استان کشور کاملاً رایگان منتشر شده است. از سوی دیگر بعد از سیستان و بلوچستان، استان‌های لرستان، خوزستان، کرمانشاه، ایلام، خراسان جنوبی و کردستان با کمی اختلاف از هم و تقریباً همگی با سهم ۹۳ درصد در انتشار آگهی‌های رایگان، در مکان‌های بعدی در این پلت‌فرم قرار گرفته‌اند. استان‌هایی که در تحلیل وضعیت اشتغال و بیکاری در صدر وضعیت وخیم اقتصادی قرار دارند.
در یک جمع‌بندی نهایی می‌توان چنین نتیجه گرفت که اگرچه صرف گسترش پلت‌فرم‌های آنلاین نمی‌تواند محرومیت‌زدایی کند یا عدالت اجتماعی را در معنای وسیعش بهبود بخشد چرا که رسیدن به این چشم‌انداز، وظیفه اصلی دولت‌ها از طریق سیاست‌گذاری درست و ایجاد زیرساخت‌های لازم است. اما سیاست‌گذاران باید در خلأ محدودیت‌های اقتصادی و بیشتر از آن سوءرفتارهای مدیریتی، دست‌کم در برابر توسعه پلت‌فرم‌های آنلاین مانع‌تراشی نکنند. شاید از این طریق، گرهی هر چند کوچک از کار فروبسته مردمان نازنین این دیار گشوده شود.