رابطۀ بین تمرکز ذهن و موفقیت

یکی از شرایطی که زمینه ­ساز توسعۀ یک جامعه می­‌شود، فرصتی است که به افراد داده می­‌شود تا «خاص بودن» خود را پرورش داده، استعداد خود را کشف کرده و به ظهور برسانند.

سی ویژگی یک فردِ نُرمال

به میزانی که دخالت دولت در کلیت یک جامعه افزایش یابد، فرصت رشد فردی و خاص بودن کاهش می‌­یابد. چهل سال پیش، حکومت چین تصمیم گرفت فرصت خاص بودن در فعالیت اقتصادی را به مردم اعطا کند و نتیجه آن افزایش درآمد سرانه از 200 به 10/000 دلار شد. اطلاق این Benchmark به کشورها به روشنی وضعیت آن­ها را مشخص می­‌کند. بی‌­دلیل نیست که حتی در مقایسه با ژاپن، آلمان و انگلستان، آمریکا نوآورترین جامعه در تاریخ بوده است. هر فردی وظیفه دارد مسیر و افق خود را مشخص کند. به دولت اتکا نکند. آنقدر آزادی عمل دارد تا تلاش کند و به هدف خود برسد. از فکر جدید داشتن، اشتباه کردن، شکست خوردن، فراز و نشیب ها را طی کردن هراسی نداشته باشد. کافی است به تاریخ صنعت هواپیما در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیست توجه کرد. حدود 2000 نفر طی بیست سال تلاش، بالاخره هواپیما را به پرواز در آوردند. نه دولت دخالت کرد و نه گروهی مانع شد. بانک ها و افرادی که می‌­خواستند خاص باشند صنعت هواپیمایی را به راه انداختند. هرچند اروپایی‌­ها در علوم و Science، دانشمندان فراوانی از سال­‌های 1700 به بعد داشته­‌اند، ولی عموم فن‌آوری‌­ها ازعلم به تولید، در آمریکا تحقق یافته و از اختراع برق تا چاپ سه بعدی طی چهار دوره صنعتی شدن در آمریکا بوده است. در آمریکا است که فرید زکریای هندی، ادوارد سعید فلسطینی، هنری کیسینجر آلمانی، دارا خسروشاهی متولد تهران و ایلان ماسک آفریقای جنوبی، فرصت تبلور استعداد و «خاص بودن» را پیدا کرده‌­اند. هرچند کانادا، انگلستان و استرالیا تا حدی این ظرفیت را دارند ولی هیچ کشوری به اندازۀ آمریکا به فرد فرصت شکوفایی در علم، هنر، ورزش، تجارت، سیاست، تولید و آنچه توان ذهنی و باطنی اوست را نمی­‌دهد. با مذهب، جنسیت، نژاد، فرهنگ، محل تولد، لهجه و روحیات فرد کاری ندارند، بلکه می‌­پرسند: چه می­دانی؟ چه هنری داری؟ کدام کار را به خوبی و نهایت دقت و کارآمدی می­توانی انجام دهی؟

اینکه با انسان این­گونه برخورد شود طبعاً ناشی از تعاریف خاص در فلسفه و فرهنگ یک جامعه است که در ناخودآگاه نظام اجتماعی و اقتصادی آن نهادینه شده است. به عنوان مثال، روسیه طی 900 سال سابقۀ تاریخی، در هیچ مقطعی علی رغم وسعت و منابع طبیعی بی­‌نظیر، نتوانسته چنین فرهنگی را بسازد. در روسیه تزار، شوروی و فدراسیون روسیه، فرد معمولاً در حال انطباق فکر وعمل خود با دولت و حکومت زندگی کرده و خروجی آن ترس، امتناع و عقب­ ماندگی بوده است. چین، اندونزی، سنگاپور و ویتنام، حداقل در فعالیت اقتصادی به فرد فرصت داده­‌اند و جواب گرفته‌­اند. در سنگاپور، مسئولان یک دبیرستان با هم‌­اندیشی اولیای دانش آموزان، فرآیندی را طراحی می‌کنند تا در 14-15 سالگی، استعداد فرد را شناسایی کنند و او را در مسیر تبلور آن استعداد یاری بخشند. اگر دانش‌­آموز مهارت­‌های هنری دارد، او را ملزم نمی­‌کنند که حتماً باید مهندسی برق بخواند. اگر دانش‌­آموز دیگری در یک ورزش خاص استعداد فوق­‌العاده­‌ای دارد، در فضای جامعه و خانواده، او را مجبور نمی­‌کنند که باید در پزشکی مدرک بگیرد. این سیستم آموزشی باعث می‌شود هر فردی، فرصت شکوفایی استعداد خود را پیدا کند. نتیجه آن می­‌شود که سنگاپور با 5.5 میلیون جمعیت، منابع صفر و مساحتی معادل شهر تهران، تولید ناخالص داخلی فراتر از ایران داشته باشد.

این نویسنده از دوران دبیرستان خود آموخته که جذاب‌­ترین و آموزنده‌­ترین بخش یک کتاب‌فروشی، بخش زندگینامه(Biography) است به طوری که شخصی در 200-300 صفحه، ده‌ها درس و رموز زندگی را به مخاطب منتقل می‌کند. طی چند دهه و مطالعه چند صد بیوگرافی از دانشمندان، مخترعین، هنرمندان، سیاستمداران و اقتصاددانان، یک نکته مشترک قابل تامل و عمومی در طیف متنوع این زندگینامه ها قابل مشاهده است: افرادی که در زندگی موفق بوده­‌اند، به این معنا که جواب گرفته­‌اند، ابداعی کرده­‌اند، خلاقیتی نشان داده‌­اند، ‌ساختاری بنا کرده‌­اند، گره‌­ای باز کرده‌­اند، میراثی به جای گذاشته‌­اند، آجری روی آجر چیده‌­اند، علاوه بر ویژگی‌­های متعدد، یک ویژگی مشترک و منحصر به فرد داشته‌­اند: در کار و فعالیت و زندگی خود «تمرکز» داشته­‌اند. بدون تمرکز نمی­‌توان خاص بود و نمی‌­توان فرآیندی طی کرد تا اثری به جای گذاشت. متمرکز بودن، سیستم داشتن، پایدار بودن، استمرار داشتن، حوصله داشتن، خسته نشدن، صبور بودن، افق داشتن، فراز و نشیب­‌ها را تحمل کردن و اعتماد به نفس داشتن، ضرورت رشد فرد، نهاد، بنگاه، جامعه و کشور است. ساختار اجتماعی و دولتی در تحقق این اصل بسیار تعیین کننده است. در بسیاری از کشورهای جهان سوم، کانونی ترین مانع پیشرفت و خلاقیت افراد، نهاد دولت است. عموم کشورهای آسیایی دموکراتیک نیستند ولی حداقل در فعالیت‌های اقتصادی دست مردم را باز گذاشته اند. یکی از ویژگی‌­های منطقۀ خاورمیانه، تمایلِ شدیدِ فرهنگی نسبت به کنترل فرزند، کارمند، شهروند و کلاً زیر مجموعه است و این باعث می­‌شود نوآوری­‌های افراد به حداقل برسد. ساختار یک جامعه و حکومت هم می تواند مانع باشد و هم مشوق. در مسابقات اسب دوانی، پوششی از چرم (Blinders) را بر روی سر اسب می­‌گذارند تا اسب فقط به جلو نگاه کند و در حین دویدن و مسابقه، به چپ و راست نگاه نکند و انرژی خود را رو به جلو و افق پیش رو معطوف کند.

اگر فردی، بنگاهی و یا حکومتی نتواند میان منابع و انرژی و استعداد از یک طرف و دقت، سازماندهی، برنامه‌­ریزی، آینده‌­نگری و بهره­‌وری از طرف دیگر،ارتباط معقول برقرار کند، طبیعی است که دائم در فراز و نشیب، عدم توازن و بلکه هرج و مرج غوطه­ ور ­شود. بدون اولویت ­بندی و یک، دو، سه کردن امور نمی‌­توان از کار و زندگی جواب گرفت. به همین واسطه، افراد، بنگاه‌­ها و دولت­‌ها لازم است در روز ده‌ها بار «نه» بگویند تا در مسیر فکر شده و متمرکز خود باقی بمانند. در اوایل دهۀ 1350 ، دولت در ایران اعلام کرد که کشور باید سهم مهمی در تامین امنیت اقیانوس هند ایفا کند. این در شرایطی بود که 6000 روستا از آب آشامیدنی محروم بودند و حتی نیمی از زنان کشور، سواد خواندن و نوشتن را نداشتند.

اولویت‌­ها را چگونه باید تعیین کرد؟ یک، دو و سه یک کشور چیست؟ یک، دو و سه یک بنگاه اقتصادی چیست؟ یک، دو و سه یک فرد چیست؟ چگونه یک شهروند می­‌تواند با ده‌ها شغل همزمان، تمرکز، کارآمدی و جواب گرفتن از زندگی را داشته باشد؟ بودجۀ یک کشور چگونه طراحی و تنظیم می‌­شود؟ انگلیسی­‌ها می‌­گویند یکی از راه­‌های شناخت یک فرد این است که چگونه پول خود را خرج می­‌‌کند. چرا سوییس خاص است؟ چون حدود خود را می ­شناسد. چرا روسیه مشکل دارد؟ چون فراتر از توان اقتصادی خود، ادعا دارد. چرا شرکت­‌ها ورشکسته می­‌شوند؟ چون اولویت­‌های خود را تشخیص نمی‌دهند، شرایط را دقیق نمی­‌سنجند و میان منابع و اهداف، تعادل برقرار نمی‌کنند. چرا یک شبه به پول و ثروت رسیدن، خیلی‌­ها را گرفتار می­‌کند زیرا فرآیندها را طی نکرده‌­اند.

یکی از نکات برجسته‌­ای که این نویسنده یکبار از هانس-دیتریش گنشر (Hans-Dietrich Genscher)، وزیر خارجه اسبق آلمان شنید این بود که: یک سیاستمدار باید تشخیص دهد چه وقت از قدرت کناره‌­گیری کند. گنشر در اوج قدرت خود زمانی که دو آلمان متحد شدند و او را همگان معمار وحدت آلمان شناخته بودند از وزارت خارجه کناره ­گیری کرد. این تفاوت بین سیاست مدار آلمانی و جهان سومی است: در جهان سوم، اکثر سیاست مداران به سیاست علاقه دارند چون می‌خواهند خوب زندگی کنند. اما در آلمان، سیاست مداری یعنی حل مشکلات و باز کردن گره‌ها. نِلسون ماندلا علی رغم اصرار نخبگان سیاسی و عامۀ مردم، از شرکت در دورۀ دوم ریاست جمهوری امتناع کرد و گفت: یک دوره پنج ساله برای انتقال به جمهوریت کافی است. می­‌خواهم کار عام المنفعه انجام دهم؛ دیگران بیایند مدیریت کنند. شناخت اولویت­‌ها و حفظ تمرکز، یک هنر خارق العاده انسانی است. هم اکنون ماندلا شخصیتی ماندگار در سطح جهانی است. او متوجه شد که «خاص بودن» او در بیرون ماندن از قدرت است. از این رو، چقدر یک فرد، یک بنگاه اقتصادی، یک نهاد مدنی و یک حکومت باید فکر کند، مشورت کند، بحث کند، طوفان مغزی (Brainstorming) به پا کند، گوگل کند، جدل کند، مناظره کند، کتاب بخواند و خط خطی کند تا به فرمول و معماری «خاص بودن» و «تمرکز» خود برسد و با سنجش و Navigation مرتبِ شرایط محیطی، آن تمرکز را حفظ کند. پخش بودن ذهن، آفت و مانع بزرگی برای رشد است زیرا از تمرکز انرژی جلوگیری می‌کند. پخش بودن فعالیت‌های یک دولت نیز به موفقیت آن نمی‌انجامد.

چگونه می‌توان از پخش بودن ذهن افراد و یک نظام اجتماعی جلوگیری کرد؟ تجربۀ بشری می‌گوید به میزانی که استخدام کنندۀ اصلی در یک کشور نزد بخش خصوصی باشد به همان میزان، افراد و سیستم اجتماعی می‌آموزند تا میان منابع و اهداف، توازن برقرار کنند. بخش خصوصی است که سیستم می‌فهمد، متوجه زمان است، منابع را بهینه سازی می‌کند، هدفی خارج از واقعیت تعیین نمی‌کند، می‌گوید اشتباه کردم، اول به همسایه صادر می‌کند بعد به بولیوی، هزینه حساس است، کار از هشت صبح شروع می‌شود، پرسنل با بربری سر کار نمی‌روند بلکه صبحانه را منزل می‌خورند، باید به سهام داران پاسخگو باشد، مدیری کاردان نباشد باید استعفا دهد، با احساسات تصمیم نمی‌گیرد، با اعداد و ارقام تحلیل می‌کند، مرتب به آینده فکر می‌کند، معنای رقابت را درک می‌کند، رضایت مصرف کننده برای او جدی است، اگر دروغ بگوید اعتبار و سهم بازارخود را از دست می‌دهد و در نهایت با واقعیت مدیریت می­‌کند. بهترین گواه این تحلیل جایگاه آلمان، چین، آمریکا، ژاپن و کرۀ جنوبی در نظام جهانی است. در این کشورها، جهت‌گیری‌ها، اولویت‌ها و استفادۀ بهینه از منابع، تحت تاثیر بنگاه‌داری اقتصادی است. در تاریخ این کشورها، تمرکز ذهنی و عملی در اقتصاد به تمرکز ذهنی و عملی در سیاست انجامیده است. شهروندان در این فضا، با ذهن‌­های متمرکز پرورش پیدا می‌کنند.