بیژن جهانگیری- استاد دانشگاه تهران
ما و نوآوری
کشورهای مختلف در تکاپوی دائمی برای پیشرفت هستند. این تلاش همگانی را می‌توان از زوایای مختلف بررسی کرد.
بررسی‌کنندگان می‌توانند مسئولان داخلی باشند یا مؤسسات بین‌المللی و موضوعات مورد بررسی هم متفاوت است و متنوع. یکی از راه‌های پیشرفت، مجاهدت در «نوآوری» است؛ امری که وجه تجاری قابل ملاحظه از هر دو نظر واردات و صادرات دارد. وجه علمی نوآوری هم به‌نوعی نمایانگر و آیینه محصول پژوهش‌های دانشگاهی است. در نوشته حاضر «نوآوری» در مقابل لغت انگلیسی و فرانسه «innovation» آمده است که متفاوت از لغت و موضوع «خلاقیت» است که فضیلتی است والاتر، هرچند «نوآوری» جنبه‌های قوی‌تری در وجه «عملی‌بودن» به‌ویژه در زمینه‌های فنی و مهندسی و صنعتی دارد.
بنا بر تعریف فوق، محل‌های زایش نوآوری اصیل از یک طرف مراکز صنعتی و از طرف دیگر دانشگاه‌ها هستند و البته در نهایت جامعه است که از مواهب نوآوری برخوردار می‌شود. در وجه جهانی، مؤسسات مختلفی به رتبه‌بندی کشورها از نظر «کارنامه نوآوری» پرداخته‌اند. تعدادی از این مؤسسات، زیرشاخه‌های تشکیلات بین‌المللی از قبیل سازمان ملل متحد و بانک جهانی و... هستند. در این زمینه، آنچه در اختیار داریم رتبه‌بندی جهانی نوآوری است، به‌علاوه رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان از همین نظر.
از گزارش‌های جامع و دقیق از وضعیت نوآوری کشورها، «شاخص جهانی نوآوری» یا Global Innovation Index (که به اختصار GII گفته می‌شود) را باید نام برد که در کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل و سپس به‌طور مستقل مطرح و منتشر شد. یکی از نکات جالب این گزارش لوگوی آن است به این شرح: فکر جدید/ روش جدید/ اسباب جدید. بدیهی است که کشورهای مختلف و دانشگاه‌هایشان سعی در ارتقای جایگاه خود در این قبیل رتبه‌بندی‌ها دارند و به این علت تهیه‌کنندگان کارنامه‌ها هم روند سالانه رتبه‌بندی‌ها را تعقیب و سپس گزارش می‌کنند. طرفه اینکه ممالک رده اول رتبه‌بندی‌ها به‌راحتی جای خود را به رقبا واگذار نمی‌کنند که نتیجه ملموس آن حفظ جایگاه‌های برتر است؛ برای مثال کشور سوئیس مدت پنج سال است که رتبه اول جهانی را به خود اختصاص داده و در حفظ آن از هیچ کوششی فروگذار نکرده است.
مطابق این رتبه‌بندی که نتیجه بررسی و پژوهش درباره موقعیت 131 کشور است، ممالکی که بعد از سوئیس جزء 10 کشور برتر سال 2020 شده‌اند عبارت‌اند از: سوئد، آمریکا، انگلستان، هلند، دانمارک، فنلاند، سنگاپور، آلمان و کره جنوبی. در میان ممالک آسیایی، هندوستان در سال‌های 2018 و 2019 و 2020 به ترتیب رتبه‌های 57 و 52 و سپس 48 را داشته و در همین سال با این رتبه به باشگاه 50 کشور برتر راه یافته است. عمده‌ترین دلیل توفیق هندوستان فراهم‌آوردن زیرساخت‌های مورد لزوم این رشته و کسب درجه ممتاز این کشور در نوآوری و نیز صادرات «تکنولوژی‌های مربوط به اطلاعات و مخابرات» (آی‌سی‌تی) بوده است.
در ردیف 10 دانشگاه برتر، این اسامی دیده می‌شوند: دانشگاه‌های استنفورد، ام‌آی‌تی، هاروارد، پنسیلوانیا، واشنگتن، تگزاس در آمریکا، دانشگاه لوون بلژیک، امپریال کالج لندن و دانشگاه‌های کارولینای شمالی و دانشگاه واندربیلت در آمریکا. برای تهیه گزارش‌ها و رتبه‌بندی کارنامه‌ها از معیارهای معینی استفاده شده که تعداد آنها قریب 80 شاخص است که از آن میان می‌توان درجه تحصیلات جوانان کشور مورد مطالعه به‌ویژه در رشته‌های مهندسی و فنی و سرمایه‌گذاری و بودجه‌های مربوط، نرخ ثبت دارایی‌های فکری، میزان و ارزش صادرات و واردات اکتشافات ثبت‌شده، درجه سهولت شروع به اشتغال در حرفه‌های مربوط به نوآوری و اعتبار بین‌المللی واحدهای صنعتی یا دانشگاه‌ها را نام برد.
در جهان امروز، متن کارنامه‌های تحصیلی، خصوصا در سطوح دبستانی و دبیرستانی به دو نوع تهیه می‌شود. در نوع قدیمی به ذکر نام مواد امتحانی و نمره کسب‌شده می‌پردازند اما در نوع جدید و نوین در مقابل هر درس و نمره نکات مثبت و منفی شخص امتحان‌دهنده نوشته شده و توصیه‌های لازم برای ارتقای آتی هم ذکر می‌شود. در گزارش «شاخص جهانی نوآوری» در مقابل عرضه نمره هر کشور و درجه کسب‌شده، نکته اخیر مراعات شده و توصیه‌هایی ارزنده برای ارتقای کارنامه آورده شده است. خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران از جایگاه مناسبی در گزارش شاخص جهانی برخوردار است. اضافه باید کرد که در گزارش «شاخص جهانی» از نقاط قوت ایران به تعداد قابل ملاحظه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دوره‌های کارشناسی و کارشناسی‌ارشد رشته‌های مهندسی و علوم و تعداد اختراعات اشاره شده و از نقاط ضعف هم، عدم ارتباط پژوهش‌های دانشگاه با مراکز صنعتی را ذکر کرده‌اند.
هرچند راه‌های توفیق در ارتقای نوآوری را می‌توان با بررسی نوشته‌های معتبر بین‌المللی بازخوانی کرده و از تجربیات جهانی بهره برد، اما نمی‌توان لزوم نوعی بومی‌سازی منصفانه را در این روند منکر شد و نادیده گرفت. اخیرا هم با حکم ریاست محترم جمهور اعضای حقیقی «شورای اجرائی فناوری اطلاعات» منصوب شده و در احکام مربوط، به مجاهدت اعضا، به‌ویژه در پیاده‌کردن هرچه‌سریع‌تر دولت الکترونیک تأکید شده است. امید می‌رود با مساعی مراکز صنعتی و دانشگاه‌ها شاهد ارتقای مرتبه جهانی ایران در این زمینه باشیم.