درجه خشکسالی ایران

این در حالی است که ۳/ ۳۹ درصد از مساحت کل کشور نیز در معرض خشکسالی کوتاه‌مدت (۱۲ ماهه) قرار دارند. به اعتقاد تحلیلگران با وجود بارش‌های مناسب در طول ۲ سال اخیر، همچنان شرایط خشکسالی بر بسیاری از مناطق کشور حکم‌فرمایی می‌کند. همچنین در دهه‌های اخیر، رژیم بارش‌های کشور به دلیل گرم شدن کره زمین، دچار تغییر و تحول شده و بیشتر از گذشته وقوع بارش‌های شدید که منجر به وقوع سیل می‌شوند رخ داده است.

ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرار گرفته و از منابع رطوبتی بسیار دور است. از این رو سامانه‌های باران‌آور زمانی به ایران می‌رسند که بخش بزرگی از رطوبت خود را از دست داده و توان کافی برای ایجاد بارش در بخش‌های مرکزی و شرقی ایران را ندارند. علاوه بر این، رشته کوه‌های زاگرس و البرز اگرچه موجب تقویت سامانه‌های باران‌زای وارد شده به کشور می‌شوند، ولی با قرار گرفتن در مسیر جریان‌های هوایی باعث فرسایش توده‌های هوایی باران‌زا پیش از رسیدن به منطقه مرکزی و شرقی کشور می‌شوند. بی‌نظمی و نوسان شدید بارش از سالی به سال دیگر سبب شده است که وقوع بارش در ایران به ویژه در نیمه مرکزی و شرقی کشور کاملا تصادفی و بی‌نظم باشد. این بی‌نظمی‌ها عامل اصلی ایجاد خشکسالی‌های شدید و بلندمدت در کشور هستند که در اغلب موارد گستره بزرگی از کشور را در برگرفته و آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر پیکره اقتصادی کشور به ویژه بر بخش کشاورزی وارد می‌کند. به‌عنوان مثال در سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱، خشکسالی شدید و بلندمدتی بخش بزرگی از ایران را در بر گرفت و بیش از نیمی از جمعیت کشور را با کمبود شدید آب و غذا روبه‌رو کرد. از این رو لازم است ویژگی‌های پدیده خشکسالی در ایران به ویژه در بخش‌های خشک و نیمه خشک کشور مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

در تازه‌ترین آمار ارائه شده از سوی رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو موقعیت مکانی و حوضه‌ای خشکسالی ایران تا پایان ماه میانه تابستان مورد بررسی قرار گرفت. برآوردها حاکی است فلات مرکزی و مرزی شرق همچنان در لیست خشک‌ترین مناطق ایران جانمایی شده‌اند. همچنین به این پرسش پاسخ داده شده است که با توجه به بارندگی‌های مطلوب در طول ۲ سال گذشته آیا خطر خشکسالی و کمبود منابع آب برطرف شده است؟ به اعتقاد مرتضی افتخاری شرایط خشکسالی همچنان بر بسیاری از مناطق کشور حاکم است.

جغرافیای خشکسالی

چرا بررسی سال آبی در مباحث علمی و عملیاتی صنعت آب و برق حائز اهمیت است؟ رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو معتقد است سال آبی یا سال هیدرولوژیکی یک دوره ۱۲ ماهه است که شروع آن منطبق با شروع وقوع بارش‌ها در هر منطقه است. در ایران سال آبی از اول مهرماه شروع و تا آخر شهریور سال بعد ادامه می‌یابد که دلیل آن به شروع بارندگی‌های کشور از اوایل پاییز بازمی‌گردد.

افتخاری در گفت‌‌وگو با «ایرنا» در پاسخ به این سوال که آیا تفاوت‌های محسوس بین بارش‌های سال‌‌های اخیر و سال‌های تقریبا خشک گذشته، نشان‌دهنده آن است که از خشکسالی عبور کرده‌ایم و به ترسالی وارد شده‌ایم، گفت: به‌طور کلی طول دوره وقوع پدیده خشکسالی برخلاف وقایع سیلابی، طولانی‌تر بوده و براساس دوره‌های زمانی مختلفی مورد بررسی و سنجش قرار می‌گیرد؛ بنابراین زمانی که در یک دوره بلندمدت خشکسالی قرار داشته باشیم، وقوع بارش‌های زیاد در طول یک دوره کوتاه‌مدت (مثلا در طول یک سال یا در برخی از ماه‌های سال) در یک منطقه به راحتی نمی‌تواند کمبود منابع آب ناشی از خشکسالی طولانی‌مدت را جبران کند. به‌عنوان مثال، چنانچه دوره زمانی ۱۰ ساله را برای بررسی وضعیت خشکسالی‌ها در ایران مبنا قرار دهیم به این نتیجه دست خواهیم یافت که با وقوع بارش‌های مناسب در طول ۲ سال اخیر، همچنان شرایط خشکسالی بر بسیاری از مناطق کشور حاکم است.

بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور تا پایان مرداد سال آبی جاری، ۵/  ۷۲ درصد از مساحت حوضه‌های آبریز اصلی کشور، دچار درجات مختلفی از خشکسالی بلندمدت (۱۰ ساله) بوده که حدود ۱/  ۳۲ درصد از آن با خشکسالی شدید و بسیار شدید (شامل حوضه‌های آبریز خلیج‌ فارس و دریای عمان، فلات مرکزی و مرزی شرق) مواجه هستند؛ بنابراین می‌توان گفت همچنان ایران در شرایط تداوم خشکسالی خفیف تا بسیار شدید بلندمدت قرار دارد. در این میان ۳/  ۳۹ درصد از مساحت کل کشور نیز در معرض خشکسالی کوتاه‌مدت (۱۲‌ماهه) قرار دارد.

رئیس موسسه تحقیقات آب در پاسخ به این سوال که میزان بارش در سال آبی جاری ۹۹-۹۸ چقدر بوده است گفت: میزان متوسط درازمدت بارش سالانه در سطح کشور حدود ۲۴۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر است و ایران جزو مناطق خشک و نیمه خشک جهان به حساب می‌آید. به اعتقاد او پراکندگی مکانی و زمانی وقوع بارش در کشور یکسان نبوده و از پراکندگی مناسبی برخوردار نیست، به‌طوری که با حرکت از مناطق غربی به سمت شرق و از مناطق شمالی به سمت جنوب کشور، از میزان بارندگی‌ها کاسته می‌شود. همچنین از لحاظ پراکندگی زمانی، عمده بارش‌های کشور در فصل پاییز و زمستان رخ می‌دهند و در ماه‌های گرم سال که نیاز آبی و مصرف آب در بخش‌های مختلف افزایش می‌یابد، مقدار بارش‌ها در کشور کم می‌شود. براساس آمار و اطلاعات منتشر شده توسط دفتر مطالعات پایه منابع آب کشور، میزان بارندگی کشور از اول سال آبی ۹۹-۹۸ تاکنون به میزان ۹/  ۳۱۶ میلی‌متر بوده است (سازمان هواشناسی ۶/  ۲۹۷ میلی‌متر گزارش کرده است) و در مقایسه با سال آبی گذشته ۷ درصد کاهش، نسبت به متوسط کوتاه‌مدت (متوسط ۱۱ سال اخیر) حدود ۳۸ درصد افزایش و در مقایسه با متوسط بلندمدت (متوسط ۵۱ ساله اخیر) حدود ۲۸ درصد افزایش داشته است؛ اما با توجه به اینکه پراکندگی مکانی میزان وقوع بارش در کشور یکسان نیست، در سال آبی جاری برخی از مناطق کشور در مقایسه با دوره‌های گذشته، بارش کمتر و برخی دیگر از مناطق، بارش بیشتری را دریافت کرده‌اند.

به‌عنوان مثال مقدار بارش سال آبی جاری در مقایسه با سال آبی گذشته، در حوضه‌های آبریز درجه یک فلات مرکزی و مرزی شرق به ترتیب ۹ و ۲۴ درصد افزایش و در حوضه‌های آبریز درجه یک دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان و دریاچه ارومیه به ترتیب ۱۳، ۱۶ و ۲۶ درصد کاهش داشته است. میزان بارش در سال آبی جاری در مقایسه با متوسط بلندمدت نیز در همه حوضه‌های آبریز اصلی کشور همراه با افزایش بوده است.

چقدر برف باریده است؟

افتخاری در پاسخ به این سوال که چه میزان از بارش‌ها برف و چه میزان باران بوده است؟ گفت: آمار و اطلاعات دقیق برف در کل سطح کشور به‌صورت منظم وجود ندارد، اما برآوردها نشان می‌دهد به‌طور متوسط حدود ۵ درصد از ریزش‌های جوی سالانه کشور به‌صورت برف است. آنچه واضح است در دهه‌های اخیر، رژیم بارش‌های کشور به دلایل مختلف از جمله گرم شدن کره زمین، دچار تغییر و تحول بوده و بیشتر از گذشته شاهد وقوع بارش‌های شدید که منجر به وقوع سیل می‌شوند هستیم. همچنین تحلیل‌های صورت گرفته براساس تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد ریزش‌های جوی به‌صورت برف نیز در کشور روند نزولی داشته است؛ به‌گونه‌ای که متوسط بلندمدت نسبت میزان برف به میزان کل بارش حدود ۵ درصد است که این مقدار در سال آبی ۹۸-۹۹ حدود ۴ درصد بوده است و نشان‌دهنده کاهش بارش‌ها به‌صورت برف در سطح کشور است که عمدتا تحت تاثیر گرم شدن هوا به واسطه تغییر اقلیم جهانی است.

رئیس موسسه تحقیقات آب در پاسخ به این سوال که اگر میزان بارش افزایش یافته چقدر توانسته است به منابع آبی کمک کند؟ و اگر میزان بارش کاهش یافته چه تاثیری بر روی منابع آبی داشته است؟ ادامه داد: به‎طورکلی، انتظار نمی‎رود افزایش و کاهش بارندگی در یک منطقه، بتواند به نسبت مساوی، باعث کاهش یا افزایش منابع آب آن منطقه از جمله جریان رودخانه‌ها (روان‌آب سطحی) شود چراکه از کل بارندگی اتفاق افتاده در طول یک سال آبی، درصدی از آن به‌صورت بارش موثر بوده و منجر به تولید روان‌آب جهت ورود به منابع آب سطحی از جمله تالاب‎ها و دریاچه‌ها شده است؛ بنابراین برای درک بهتر این موضوع و تعیین تغییرات منابع آب در پی تغییر در میزان بارندگی‌های آن منطقه، باید بررسی‌های کارشناسی گسترده‌ای در بخش‌های مختلف انجام شود.