فرسودگی شبکه آبرسانی در ایران چقدر باعث هدر رفت آب می شود؟

شرکت آب و فاضلاب کشور گزارش ارائه داده که در سال ۹۹ بیش از یک میلیارد و ۱۳۱ میلیون متر مکعب از هشت میلیارد و ۳۷۹ میلیون مترمکعب آب شرب تصفیه شده در قالب هدر رفت ظاهر شده است. ممکن است این پرسش مطرح شود که وقتی آب نیست و بارش باران کم است و خشکسالی در کشور سبب شده آب پشت سدها کم و کمتر شود و از سویی هزینه زیادی برای تولید آب شرب قابل استفاده مصرف می شود، چرا چنین حجم بزرگی از آب شرب در ایران از بین می‌رود؟ باید گفت مسئله آب در ایران فقط مصرف در بخش‌های کشاورزی و صنعت نیست بلکه آب شرب به هدر رفت آن در شبکه ­های توزیع خطوط لوله ­ها مهم است باید رد آن را در نحوه سرمایه گذاری و دافعه شرکت­های ذینفع وزارت نیرو برای ترمیم شبکه­ ها و لوله­ های توزیع آب از یک سو و علاقه آنها به ایجاد منابع آب جدید از سوی دیگر پی­گرفت. با اینکه هزینه‌های زیادی برای انتقال به توزیع و تصفیه آب شهری صورت می‌گیرد، ولی هدر رفتن آب شرب تصفیه شده شهری از طریق لوله ­ها و شبکه­ های توزیع فرسوده اتفاق می­افتد. این رقم هایی که در گزارش شرکت آب و فاضلاب کشور منتشر شده طبیعی است که عمدتاً در حوزه آب شهری است و بخش قابل دسترسی از آن تلفات فیزیکی است که اتفاق می­افتد دلیل آن هم قدیمی بودن سیستم توزیع آب است و بخش دیگری نیز به خاطر برداشت‌های غیرمجاز است که به عنوان آب بحساب نیامده شناخته می‌شود. یک مقدار از این نیز به دقت کنتور­های آب مربوطه است چرا که به دلایل فنی دقت تقادات دقت کنتورهای آب پایین است و محاسبات کامل و واقعی انجام نمی‌شود. بنابراین کیفیت اندازه­گیری نیز سبب می‌شود که آب هدر رفته بیشتری وجود داشته باشد. هدر رفت آب در ایران از بسیاری از کشورهای جهان بیشتر است در کشورهای پیشرفته رقم هدر رفت آب در شبکه­ های توزیع و لوله ­ها حدود 10 درصد است. در ایران هدر رفت ۲۵ درصد است و حدود ۱۵ درصد هدر رفت آب شرب شهری در ایران بیش از کشورهای توسعه یافته است. این هدر رفت با نحوه مدیریت نیز می‌تواند بیشتر شود. با اینکه می توان ترمیم سیستم­های توزیع و اعمال مدیریت بهتر شبکه­ای این رقم بیش از یک میلیارد مترمکعب راحتی به نصف کاهش داد. ترمیم لوله­ های فرسوده و اندازه بهتر آب مهمترین روش مدیریت آب شرب و جلوگیری از هدر رفتن آن است. باید قبول کنیم که مردم تلاش و هزینه ­ای را که در فرآیند استحصال و تولید آب شرب تا رسیدن آن به دست آنها می­شود نمی­بینند. بنابراین وقتی آن را مصرف میکنند به حجم هزینه‌ها و فعالیتی که برای تولید آن شده فکر نمی­کنند و در نهایت تنها شیر آب را باز می‌کنند و هر طور خواستند مصرف می­کنند البته نباید مردم را مقصر این وضعیت جلوه داد. بحث بر سر مدیریت شبکه­ های فرسوده توزیع آب و نحوه اندازه­گیری و در نهایت قیمت ارزان آب است. مردم وظیفه مدیریت این وضعیت را ندارند. اینجا وظیفه شرکتهای کارگزار است که باید در مورد این مسائل گزارش دهند و ابعاد آن را روشن کنند. مردم کاری نمی­توانند بکنند. در واقع هدر رفت آب مثل بخشی است که در فضای سبز استفاده می­شود و مردم نقشی در مدیریت آن ندارند و شهرداری‌ها در این مسئله باید برنامه‌ریزی و تلاش کنند که یا از پساب استفاده کنند یا از آب تصفیه نشده که هزینه‌ای برای آن صرف نشده است. البته نکته مهمتر اینکه باید شهرداریها با وضعیت بی­آبی بتوانند فضای سبز شهرهایی را که آب ندارند یا کم دارند طوری طراحی کنند که اساسا نیازی به آب نداشته باشد. باید مدیریت شرکت‌های کارگزار توجه بیشتری شود شرکت‌های کارگزار در واقع زیر مجموعه شرکت های آب و فاضلاب هستند و آب و فاضلاب نیز زیر مجموعه وزارت نیرو است مطالبه باید از این شرکتها باشد. این رقم­های هدر رفت آب آنقدر چشمگیر است که می‌تواند یک طرح را منتفی کند. برای مثال در تهران طرحهای مختلفی برای تامین آب وجود دارد هر زمان که نیاز باشد تلاش می‌کنند که سدی تازه بسازند یا انتقال آبی از جایی به تهران یا شهرهای دیگر انجام دهند این رقم آنقدر مهم است که می‌تواند یک طرح عرضه آب منتفی کند و به جای آن سرمایه‌گذاری روی بهبود مدیریت توزیع را مطرح کند. بنابراین متولی این طرح‌ها نیز وزارت نیرو است و باید این وزارتخانه به شکل صحیح به سمت بهبود این وضعیت برود شهرداری ها نیز در مدیریت آبهای شهری تنها یک نیروی نظارتی هستند که مسئولیت محدودی دارند و وارد جزئیات نمی‌توانند بشوند. بنابراین باید وزارتخانه در این زمینه‌ گزارش‌های روشن­تری را برای مشخص شدن مشکلات و خسارات بدهد. عمر شبکه ­های توزیع آب شرب در ایران و در جهان با هم متفاوت است. در شهرهای بزرگ مفید شبکه­ های توزیع ۳۰ سال است که در ایران از عمر مفید این شبکه‌ها سال‌هاست می‌گذرد. یکی از عوامل مهم در مقایسه وضعیت کیفی و میزان هدر رفت آب در ایران و سایر شهرهای کشورهای دنیا همین عمر مفید لویه­ های توزیع است ما این مسئله را به عنوان مشکل در کشور داریم که عمر شبکه ­های توزیع آب در ایران مدت­هاست که گذشته است و شاید این خود یک شاخص برای مقایسه هدر رفت آب شهری به شرب در ایران و سایر کشورها البته کشورهای پیشرفته است. از سوی بر اساس آمارهایی که نهادهای متولی ارائه می‌دهند برای تولید هر مترمکعب آب شرب در ایران بالای سه هزار تومان هزینه می‌شود در حالی که هر متر مکعب آب ارزان­تر از سه هزار تومان است و اساسا آن یکی از مسائلی که شرکت‌های آب و فاضلاب دارند همین عدم توازن بیلان مالی است و این شرکت‌ها، شرکت‌های غیر دولتی هم به حساب می‌آیند. با این حال ترجیح آنها این است که روند به همین شکل متناقض ادامه داشته باشد. از سویی این شرکت‌ها آب را نیز از شرکتهای آب منطقه ­ای ارزان تحویل می‌گیرند و ترجیح می‌دهد که خودشان را درگیری کار پردردسر روش تعویض لوله­ ها در شهرها نکنند بنابراین به جای مدیریت لوله­ ها و تعویض آن که کار و پرهزینه و پردردسری است آب جدید را با قیمت خیلی پایینی از شرکت‌های آب منطقه ­ای تحویل می‌گیرند. در نهایت باید گفت که پایین بودن قیمت آب یکی از دلایل اصلی بروز چنین مشکلی است وحتی شاید بتوان گفت یکی از ریشه‌های بحران آب در ایران ارزان بودن آن است؛ به ویژه در ارتباط میان آب منطقه شرکت آبفا که در وزارت نیرو مستقر است و مدیریت می­شوند در مورد مصرف کننده شهری باید گفت به این دلیل که در هر مجتمع مسکونی تنها یک کنتور نصب می‌شود و هزینه مصرف آب بین تعداد زیادی شهروند سرشکن میشود، هر چه هم برف ها بالا ببرید تاثیری بر مدیریت مصرف ندارد و تنها روی درآمد شرکت‌های آب و فاضلاب تاثیر دارد واقعیت این است که از نظر مدیریت تقاضا به خاطر اینکه این کنتورها یکی است و مصرف کننده یک نفر نیست که هزینه آن برایش سنگین باشد و حتی افزایش نرخ هزینه ­ها بصورت پلکانی نیز بالا برود باز هم تاثیری بر مصرف­کننده نهایی ندارد. اما اگر رابطه مالی بین شرکت های آب منطقه­ ای و آبفا بررسی شود، قیمت­ها می‌تواند طوری باشد که انگیزه بیشتری برای شرکت‌ها فراهم کند که روی موضوع کاهش تلفات آب در شبکه توزیع سرمایه گذاری بیشتری کنند واقعیت این است که برای این شرکتها در وزارت نیرو، صرفه در این است که آب منابع جدیدی تعریف شود تا اینکه بخواهند در زمینه مدیریت شبکه­ های توزیع و مرمت فرسودگی و ناکارآمدی آنها سرمایه‌گذاری کنند. جالب اینجاست که این رقم سرمایه ­گذاری را وزیر نیرو شخصا تعیین میکند و این روش برای آنها به صرفه­تر است.

شرکت آب و فاضلاب کشور گزارش ارائه داده که در سال ۹۹ بیش از یک میلیارد و ۱۳۱ میلیون متر مکعب از هشت میلیارد و ۳۷۹ میلیون مترمکعب آب شرب تصفیه شده در قالب هدر رفت ظاهر شده است. ممکن است این پرسش مطرح شود که وقتی آب نیست و بارش باران کم است و خشکسالی در کشور سبب شده آب پشت سدها کم و کمتر شود و از سویی هزینه زیادی برای تولید آب شرب قابل استفاده مصرف می شود، چرا چنین حجم بزرگی از آب شرب در ایران از بین می‌رود؟ باید گفت مسئله آب در ایران فقط مصرف در بخش‌های کشاورزی و صنعت نیست بلکه آب شرب به هدر رفت آن در شبکه ­های توزیع خطوط لوله­ ها مهم است باید رد آن را در نحوه سرمایه گذاری و دافعه شرکت­های ذینفع وزارت نیرو برای ترمیم شبکه ­ها و لوله ­های توزیع آب از یک سو و علاقه آنها به ایجاد منابع آب جدید از سوی دیگر پی­گرفت. با اینکه هزینه‌های زیادی برای انتقال به توزیع و تصفیه آب شهری صورت می‌گیرد، ولی هدر رفتن آب شرب تصفیه شده شهری از طریق لوله ­ها و شبکه­ های توزیع فرسوده اتفاق می­افتد. این رقم هایی که در گزارش شرکت آب و فاضلاب کشور منتشر شده طبیعی است که عمدتاً در حوزه آب شهری است و بخش قابل دسترسی از آن تلفات فیزیکی است که اتفاق می­افتد دلیل آن هم قدیمی بودن سیستم توزیع آب است و بخش دیگری نیز به خاطر برداشت‌های غیرمجاز است که به عنوان آب بحساب نیامده شناخته می‌شود. یک مقدار از این نیز به دقت کنتور­های آب مربوطه است چرا که به دلایل فنی دقت تقادات دقت کنتورهای آب پایین است و محاسبات کامل و واقعی انجام نمی‌شود. بنابراین کیفیت اندازه­گیری نیز سبب می‌شود که آب هدر رفته بیشتری وجود داشته باشد. هدر رفت آب در ایران از بسیاری از کشورهای جهان بیشتر است در کشورهای پیشرفته رقم هدر رفت آب در شبکه­ های توزیع و لوله ­ها حدود 10 درصد است. در ایران هدر رفت ۲۵ درصد است و حدود ۱۵ درصد هدر رفت آب شرب شهری در ایران بیش از کشورهای توسعه یافته است. این هدر رفت با نحوه مدیریت نیز می‌تواند بیشتر شود. با اینکه می توان ترمیم سیستم­های توزیع و اعمال مدیریت بهتر شبکه­ای این رقم بیش از یک میلیارد مترمکعب راحتی به نصف کاهش داد. ترمیم لوله­ های فرسوده و اندازه بهتر آب مهمترین روش مدیریت آب شرب و جلوگیری از هدر رفتن آن است. باید قبول کنیم که مردم تلاش و هزینه­ای را که در فرآیند استحصال و تولید آب شرب تا رسیدن آن به دست آنها می­شود نمی­بینند. بنابراین وقتی آن را مصرف میکنند به حجم هزینه‌ها و فعالیتی که برای تولید آن شده فکر نمی­کنند و در نهایت تنها شیر آب را باز می‌کنند و هر طور خواستند مصرف می­کنند البته نباید مردم را مقصر این وضعیت جلوه داد. بحث بر سر مدیریت شبکه­ های فرسوده توزیع آب و نحوه اندازه­ گیری و در نهایت قیمت ارزان آب است. مردم وظیفه مدیریت این وضعیت را ندارند. اینجا وظیفه شرکتهای کارگزار است که باید در مورد این مسائل گزارش دهند و ابعاد آن را روشن کنند. مردم کاری نمی­توانند بکنند. در واقع هدر رفت آب مثل بخشی است که در فضای سبز استفاده می­شود و مردم نقشی در مدیریت آن ندارند و شهرداری‌ها در این مسئله باید برنامه‌ریزی و تلاش کنند که یا از پساب استفاده کنند یا از آب تصفیه نشده که هزینه‌ای برای آن صرف نشده است. البته نکته مهمتر اینکه باید شهرداریها با وضعیت بی­آبی بتوانند فضای سبز شهرهایی را که آب ندارند یا کم دارند طوری طراحی کنند که اساسا نیازی به آب نداشته باشد. باید مدیریت شرکت‌های کارگزار توجه بیشتری شود شرکت‌های کارگزار در واقع زیر مجموعه شرکت های آب و فاضلاب هستند و آب و فاضلاب نیز زیر مجموعه وزارت نیرو است مطالبه باید از این شرکتها باشد. این رقم­های هدر رفت آب آنقدر چشمگیر است که می‌تواند یک طرح را منتفی کند. برای مثال در تهران طرحهای مختلفی برای تامین آب وجود دارد هر زمان که نیاز باشد تلاش می‌کنند که سدی تازه بسازند یا انتقال آبی از جایی به تهران یا شهرهای دیگر انجام دهند این رقم آنقدر مهم است که می‌تواند یک طرح عرضه آب منتفی کند و به جای آن سرمایه‌گذاری روی بهبود مدیریت توزیع را مطرح کند. بنابراین متولی این طرح‌ها نیز وزارت نیرو است و باید این وزارتخانه به شکل صحیح به سمت بهبود این وضعیت برود شهرداری ها نیز در مدیریت آبهای شهری تنها یک نیروی نظارتی هستند که مسئولیت محدودی دارند و وارد جزئیات نمی‌توانند بشوند. بنابراین باید وزارتخانه در این زمینه‌ گزارش‌های روشن­تری را برای مشخص شدن مشکلات و خسارات بدهد. عمر شبکه ­های توزیع آب شرب در ایران و در جهان با هم متفاوت است. در شهرهای بزرگ مفید شبکه­ های توزیع ۳۰ سال است که در ایران از عمر مفید این شبکه‌ها سال‌هاست می‌گذرد. یکی از عوامل مهم در مقایسه وضعیت کیفی و میزان هدر رفت آب در ایران و سایر شهرهای کشورهای دنیا همین عمر مفید لویه ­های توزیع است ما این مسئله را به عنوان مشکل در کشور داریم که عمر شبکه ­های توزیع آب در ایران مدت­هاست که گذشته است و شاید این خود یک شاخص برای مقایسه هدر رفت آب شهری به شرب در ایران و سایر کشورها البته کشورهای پیشرفته است. از سوی بر اساس آمارهایی که نهادهای متولی ارائه می‌دهند برای تولید هر مترمکعب آب شرب در ایران بالای سه هزار تومان هزینه می‌شود در حالی که هر متر مکعب آب ارزان­تر از سه هزار تومان است و اساسا آن یکی از مسائلی که شرکت‌های آب و فاضلاب دارند همین عدم توازن بیلان مالی است و این شرکت‌ها، شرکت‌های غیر دولتی هم به حساب می‌آیند. با این حال ترجیح آنها این است که روند به همین شکل متناقض ادامه داشته باشد. از سویی این شرکت‌ها آب را نیز از شرکتهای آب منطقه­ ای ارزان تحویل می‌گیرند و ترجیح می‌دهد که خودشان را درگیری کار پردردسر روش تعویض لوله ­ها در شهرها نکنند بنابراین به جای مدیریت لوله ­ها و تعویض آن که کار و پرهزینه و پردردسری است آب جدید را با قیمت خیلی پایینی از شرکت‌های آب منطقه ­ای تحویل می‌گیرند. در نهایت باید گفت که پایین بودن قیمت آب یکی از دلایل اصلی بروز چنین مشکلی است وحتی شاید بتوان گفت یکی از ریشه‌های بحران آب در ایران ارزان بودن آن است؛ به ویژه در ارتباط میان آب منطقه شرکت آبفا که در وزارت نیرو مستقر است و مدیریت می­شوند در مورد مصرف کننده شهری باید گفت به این دلیل که در هر مجتمع مسکونی تنها یک کنتور نصب می‌شود و هزینه مصرف آب بین تعداد زیادی شهروند سرشکن میشود، هر چه هم برف ها بالا ببرید تاثیری بر مدیریت مصرف ندارد و تنها روی درآمد شرکت‌های آب و فاضلاب تاثیر دارد واقعیت این است که از نظر مدیریت تقاضا به خاطر اینکه این کنتورها یکی است و مصرف کننده یک نفر نیست که هزینه آن برایش سنگین باشد و حتی افزایش نرخ هزینه­ ها بصورت پلکانی نیز بالا برود باز هم تاثیری بر مصرف­کننده نهایی ندارد. اما اگر رابطه مالی بین شرکتهای آب منطقه­ ای و آبفا بررسی شود، قیمت­ها می‌تواند طوری باشد که انگیزه بیشتری برای شرکت‌ها فراهم کند که روی موضوع کاهش تلفات آب در شبکه توزیع سرمایه گذاری بیشتری کنند واقعیت این است که برای این شرکتها در وزارت نیرو، صرفه در این است که آب منابع جدیدی تعریف شود تا اینکه بخواهند در زمینه مدیریت شبکه ­های توزیع و مرمت فرسودگی و ناکارآمدی آنها سرمایه‌گذاری کنند. جالب اینجاست که این رقم سرمایه­گذاری را وزیر نیرو شخصا تعیین میکند و این روش برای آنها به صرفه­تر است.