مردم به دولت دلسوز نیاز دارند، یا دولت کارآمد؟ | دلسوزی بی ثمر

صد روز از کار دولت گذشـت؛ مردمی بودن امیدزاست. اما جای ایده شفاف برای حل بحران و گفتمان ایجابی که نهادها و ساختارها را اصلاح کند خالی است. اقتصاد همچنان نابسامان، قیمت­ ها در صعود، بورس در سقوط، فرهنگ و سیاست داخلی تعطیل، سیاست خارجی بلاتکلیف و شایسته ­سالاری ضعیف، چشم به راه خبرهای خوبیم.

این توئیت که مدیر شبکه ۴ سیما کوشیده است با آن، عملکرد دولت رئیسی در سه ماه گذشته را ارزیابی کند مخلص کلام است. گزیده­ای که نشان می­دهد گام ­های دولت جدید برخلاف روزهای نخستین آغاز به کار -که به کسب رضایت و محبوبیت مردمی منجر شد- سست شده و حتی در جاهایی لنگ می­زند. دولتی که کوشید به سرعت و انقلابی پیوندهای گسسته دولت قبلی با مردم را ترمیم کند و با سفرهای استانی و حضور در قلب مشکلات مردم و نشست مداوم با کنشگران، احیاگر حکمرانی مشاهده ­گر باشد حالا در پایان صدروزگی­اش زیر تیغ نقد منتقدان رفته و امتیاز خوبی از کارایی و اثرگذاری دریافت نکرده است.

سفرهای رئیسی و اقدامات او البته مدافعان سینه­ چاکی هم دارد. کیهان می­نویسد اگر رئیس­ جمهور نبود هرگز در ۱۰۰ روز ۹ سفر استانی انجام نمی­شد و محرومان خوزسـتانی و سیستانی و خراسان جنوبی نمی­توانستند بی­واسطه گلایه­ ها و درددل­هایشان را با منتخب دولت در میان بگذارند. برخی نمایندگان اصولگرا از جمله اسماعیل کوثری هم معتقدند سفرهای استانی رئیس دولت خاطره خوبی برای مردم ایجاد می­کند، ضمن آن­که دیدن مشکلات از نزدیک سبب می­شود تصمیمات درستی برای حل آن­ها اتخاذ شود. مدافعان اما یک روی سکه اند!

منتقدان هم بیکار ننشسته­ اند. آفتاب یزد خطاب به رئیسی می­نویسد: ممنون که سفر استانی می­روید، ممنون که سرزده به پمپ بنزین می­روید اما این کارها مرغ را ارزان نمی­کند. پزشکیان هم در نقد سفرهای استانی رئیسی می­گوید: این­که به عنوان یک مسوول به میان مردم می­روند تا از نزدیک در جریان مشکلات و کاستی­ها باشند فی­ نفسه قابل تقدیر است اما گاهی مصوبات این سفرها غیر علمی است ... مصوبات زمان احمدی­نژاد ۱۰۰ سال دیگر هم اجرا نمی­شود چه برسد به این­ها.

سنت سفرهای استانی اما در میان روسای جمهور کشورمان قدمتی دیرینه دارد، از احمدی ­نژادی که بی­ توجه به کرامت انسانی، سیل مردم نامه به دست را در پی خودروهای مقامات می­دوانید تا حسن روحانی که با دسـت و خزانه خالی گاه و بیگاه به سفر می­رفت و با تبختر و تفاخر از دستاوردهای نداشته دولتش می­گفت، همگی کوشیده­اند با حضور در جامعه و مشاهده مشکلات از نزدیک، خود را مردمی و دلسوز نشان دهنـد. خاطره طرح­های مصوب اجرانشـده و پروژه­ های کلنگ خورده نیمه ­کاره رهاشده البته، از حافظه مردم پاک نمی­شود.

رئیسی اما معتقد است سفرهای استانی فقط برای کلنگ­ زنی نیست بلکه با هدف پیگیری بسیاری از طرح ­های نیمه­ کاره انجام می­شود و می­گوید: «دولت ما دولت مردمی است و در هر شرایطی با مردم ارتباط خواهیم داشت. دولت نباید ارتباطش را با مردم قطع کند و باخبر شدن از درد دل مردم بسیار مهم است.» آقای رئیسی بیراه نمی­گوید. مشکلات مردم از پشـت میز و تریبون­های سخنرانی نه قابل درک است و نه قابل رفع اما مردمی بودن، دلسوزی و همدلی با دردمندان گرچه برای حکمرانی لازم اسـت اما کافی به نظر نمی­رسد. دولتی که می­گوید از سرمایه مردمی بودن برخوردار است در پایان سه ماه و اندی سکانداری امور، هنوز نتوانسته به مردم و البته و منتقدان ثابت کند که قادر است ترمز تورم افسارگسیخته را بکشد، قطار دیپلماسی را به ریل باز گرداند، و اقتصاد در کما را احیا کند.

سنجش موفقیت دولت در عملی کردن وعده ­ها گرچه برای مردم با اندازه سفره و سختی معیشت شان اندازه­ گیری می­شود اما برای اقتصاددانان شاخص­ های روشنی دارد. همان­گونه که غلامرضا سلامی در سرمقاله ۲۴ آذرماه دنیای

اقتصاد می­نویسد، دولت هنوز تئوری اقتصادی مشخصی برای کشور ارائه نداده، اغلب انتخاب­های انجام شده برای مناصب اقتصادی از دانش و پیشینه و توان لازم برای عبور از بحران برخوردار نیستند، راهکار قابل اجرایی برای حل معضلات مطرح نشده، و هنوز قرائن و نشانه­ هایی بـرای بهبود روابط بین­ الملل به چشم نمی­خورد!

دولت اما همچنان می­خواهد مردمی و دلسوز جلوه کند، دلسوزی برای مردم تا کجا می­تواند پیامدهای ناکارآمدی را بپوشاند و از امید و اعتماد شکننده­ای که به وجود آمده محافظت کند؟

● خوش­بینی ناپایدار

تنها چند هفته پس از آغاز ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی، نظرسنجی گالوپ در ایران نشان داد که رئیسی از حمایت مردمی برخوردار است که از سلف او یعنی حسن روحانی، دل­خوشی نداشتند، گالوپ پس از پیمایش ۲۴ تا ۳۱ آگوست خود اعلام کرد ۷۲ درصد ایرانیان از عملکرد رئیس­ جمهور اصولگرای خـود رضایت دارند. گرچه روحانی در مقابل رئیسی که غرب او را «روحانی تندرو» معرفی می­کند شخصیت معتدل­ تری به ­شمار می­رفت اما در هیچ یک از خوانش ­های کالوپ، در دوران ریاست جمهوری ­اش نتوانست از اکثریت مردم تایید حرفه­ای بگیرد.

در نظرسنجی گالوپ از دوران ریاست جمهوری روحانی که در نوامبر ۲۰۲۰ و در اوج کشتار پاندمی صورت گرفت، تنها یک­سوم ایرانیان (۳۲ درصد) عملکرد روحانی را تایید کردند. در تحلیل این یافته نوشته واکنش ضعیف ایران به پاندمی کووید ۱۹ و سوء­مدیریت و عدم شفافیت پس از ممنوعیت واردات واکسن عملکرد دولت روحانی را زیر سوال برده است. این ضعف با کاهش اعتماد ایرانیان به دولت ملی همراه بود؛ این میزان از ۵۲ درصد در جولای ۲۰۱۹ به ۴۷ درصد در آگوست ۲۰۲۰ کاهش یافت. ۴۱ درصد، پایین­ترین سطح اعتمادی است که در تاریخ گالوپ به ثبت رسیده است!

یافته دیگر نظرسنجی گالوپ هم نشان می­دهد به رغم امیدواری مردم به اقدامات دولت جدید، شرایط اقتصادی  وخامت­بارتر از هر زمان دیگری است. در این گزارش آمده بیش از ۹ نفر از هر ۱۰ نفر ایرانی می­گویند که زمان بدی برای یافتن شغل است. این یافته نیز  رکوردی در تاریخ گالوپ به شمار می‌رود زیرا میزان افراد ناامید از یافتن کار در کشور هرگز بیش از ۶۶ درصد نبوده است.

تحلیلگران گالوپ برای بر این باورند که افزایش دسترسی به واکسن در ایران و تاکید دولت جدید بر اقدام گسترده و سریع علیه همه­گیری احتمالاً به افزایش اعتماد ایرانیان به دولت کمک کرده است. اما از سوی دیگر اعمال مجدد تحریم‌ها و همه‌گیری کووید، به­طور جدی بر اقتصاد کشور تاثیر گذاشته و اثرات عینی تورم و سایر معضلات را می‌توان در دیدگاه منفی ایرانیان نسبت به اقتصاد و بازار کار مشاهده کرد. این مصائب سبب شده که ایرانیان نسبت به رئیس­ جمهور پیشین خشمگین و به رئیس دولت جدید امیدوار شوند.

ادامه این تحلیل اما خواندنی است. گالوپ می‌نویسند رئیسی با گنجینه­ای از «شهرت به حسن­نیت» در میان مردم ایران، روی کار آمده است. با این حال اگر دولت نتواند به تعهدش برای رسیدگی سریع به وضعیت همه­گیری عمل کند افکار عمومی به سرعت متزلزل خواهد شد. ضمن آن­که چالش‌های دلهره‌آور دیگری نیز وجود دارند -به ویژه در مورد اقتصاد کشور و تنها، زمان نشان خواهد داد که آیا رئیسی به وعده‌های خود عمل خواهد کرد یا خیر.

همان زمان محمدعلی ابطحی در واکنش به گزارش گالوپ در واکنش به گزارش گالوپ نوشت: «مهم نگهداری نگهداری این رضایت است. اوایل هر دولت  آمار رضایت قاعدتاً بالاست و مردم در حال انتظار این فرصت از دست ندهید.» او همچنین انسجام اقتصادی در داخل دولت و دوری از توهمات، سازماندهی سریع­تر روابط خارجی، گشایش بی ­هیاهوی اقتصادی در ارتباط صحیح با دنیا و توجه به آزادی­های فردی و اجتماعی را تضمینی برای حفظ این موقعیت دولت دانست.

حالا، در صدروزگی دولت، رئیسی می‌تواند موفقیت خود را در کنترل همه­ گیری جشن بگیرد. اما آیا توانسته است وعده‌های اقتصادی­اش را هم محقق کند و دست کم امید به بهبود و گشایش را برای مردم بازگرداند؟ پاسخ شواهد اما به این سوال منفی به نظر می‌رسد. در حالی‌که افق گفت­وگوها برای برجام هنوز نامشخص است، تورم رکوردی تاریخی برجا گذاشته، ۲۸ میلیون ایرانی به زیر خط فقر رانده شده‌اند و سیاست‌های ناکارآمد هنوز مصرانه پایشان را بر گلوی اقتصاد می­فشارند و قصد اصلاح ندارد، بعید است نظرسنجی بعدی گالوپ میزان رضایت ایرانیان از عملکرد رئیس­جمهور جدید را بالای خط 70 درصد نشان دهد.

● توفیق اقتصادی آقای رئیس

رئیسی 36 مهرماه، در دومین گفت­وگوی تلویزیونی به صراحت تاکید کرد که قرار است اقتصاد مقاومتی را دنبال کند. ضمن آن­که سفره و بازار و نان مردم را به مذاکرات گره نخواهد زد و می­کوشد با خود اتکایی و روابط نزدیک‌تر با همسایگان از بحران اقتصادی به سلامت بگذارد. بلافاصله پس از این گفت­وگو تحلیلگران به انتقاد از سخنان رئیس­ جمهور و عملکرد او در مدت کوتاه تصدی مقامش پرداختند. وب­سایت خبری الف نوشت رئیس­ جمهور تنها در صورت داشتن مدیران مبانی مناسب می­تواند از پس مشکلات بربیاید. وقتی ۷۵ روز پس از تصدی پست هنوز کرسی ­های زیادی در دولت خالی ماند چنین چشم‌اندازی چندان متحمل نیست! الف همچنین نوشت بخش­هایی از دولت هنوز از مسئولان مناسبی برای برخوردار نیستند که بتوانند تغییرات برنامه­ریزی­شده توسط رئیسی را اعمال کنند. وزارت آموزش و پرورش یکی از این جایگاه‌هاست. به علاوه، کمترین تغییر اساسی در وزارتخانه‌های اقتصادی صورت گرفته؛ جایی که بیشترین تغییرات نیاز دارد.

از منظر منتقدان تداوم سیاست­های دستوری هم معضل دیگر شیوه حکمرانی رئیس­ جمهور است. به گزارش خبرآنلاین، در همان زمان رئیسی به سه وزارتخانه دسـتور داد تا اقداماتی را برای آرامش روانی مردم در امر معیشت و پایان دادن به انفعال در داخل دولت و ساماندهی بی­ثباتی در بازارها انجام دهند. رئیس­ جمهور پیوسته خواهان اقدامات جدی فوری و انقلابی است در حالی که ناظران معتقدند نیروی کارآمد و توانمندی برای اجرای این دستورات وجود ندارد.

شهربانو امانی عضو سابق شورای شهر نیز ۲۸ مهر در گفت­وگو با روزنامه آرمان گفت: دولت رئیسی هنوز نتوانسته در زمینه اقتصادی اقدام موثری انجام بدهد و قیمت­ها نسبت به سه ماه قبل بیشتر شده و مردم با تنگناهای اقتصادی بیشتری مواجه شده­اند. گزارش­ها و هشــدارهایی که از سوی کارشناسان و نخبگان داده می­شـود نیز باعث شده که مردم امید زیادی به بهبود وضعیت اقتصادی در آینده نداشته باشند. او تأکید کرد که دولت بی­برنامه و سردرگم عمل کرده، فاقد اتاق فکر است و به همین دلیل دچار به ­هم ­ریختگی در تصمیم­ هاست.

انتقاد دیگر وارد به رئیسـی در صدروزگی دولت آن است که نتوانسته مردم را نسبت به آینده امیدوار کند. مسیر حرکت دولت نیز نقطه روشنی برای جامعه و به ویژه فعالان اقتصادی باقی نگذاشته است. به همین دلیل، به نظر می­رسد رئیس دولت فراتر از ویژگی­هایی همچون دلسوزی، مردمی و انقلابی بودن و درستکاری، به ابزارهای کارآمدتری برای حکمرانی خوب نیازمند است.

● عصر سیاستمداران اصیل

شخصیت و ویژگی­های رهبران سیاسی مدت­هاست که به عنوان عنصر مهمی در سیاست شناخته شده؛ عاملی که بر نگرش­ها و رفتار سیاسی مردم تاثیر می­گذارد. در دهه ­های اخیر توجه پژوهشگران به این معطوف شده تاثیر می­گذارد. در دهه­ های اخیر توجه پژوهشگران به این معطوف شده است که انتظارات شهروندان از سیاستمداران چگونه این دینامیک­ های مهم و کلیدی را تعیین می­کند. این پژوهش­ها بر این باورند که اهمیت انتظارات و ارزیایی مردم از رفتار و عملکرد سیاستمداران در مقایسه با گذشته بیشتر شده زیرا گرایش­های حزبی رأی­دهندگان به طور چشمگیری کاهش پیدا کرده است. شهروندان دیگر وفاداری زیادی به حزب یا نامزد خاصی ندارند بنابراین به احتمال زیاد برای انتخاب نمایندگان خود، درگیر قضاوت درباره دیگر ویژگی­های فردی آنان می­شوند.

در حالی که اغلب مطالعات بر دو ویژگی «شایستگی» و «درستکاری» سیاستمداران تاکید می­گذارند در مورد سایر ویژگی­ها اختلاف نظر وجود دارد. برای مثال برخی بر «کاریزما» متمرکز شده­اند که در واقع توانایی رهبران برای متقاعد کردن رأی­دهندگان توصیف شـده است و بعضاً ویژگی­هایی مانند گرمی و فروتنی را هم دربر می‌گیرد. به همین ترتیب شواهد نوظهوری وجود دارد که نشان می‌دهد در دهه‌های اخیر «انسان­تر» بودن سیاستمداران برای مردم اهمیت بیشتری پیدا کرده است. انسانیت سیاستمداران، تلفیقی از خصلت­هایی مانند مهربانی، خونگرمی و همدلی با اکثریت و انتظارات جدی­تری نظیر «در دسترس بودن در زندگی واقعی افراد عادی جامعه» است.

ساده­تر بگوییم، در حالی که شهروندان همیشه سیاستمدار خوب را با ویژگی­هایی مانند صداقت و شایستگی مرتبـط می­دانستند انتظار روبه رشدی نیز وجود دارد مبنی بر این­که سیاستمدار، خود باید انسـان عادی و در ارتباط با مردم باشد. در واقع اصالت (authenticity) بیشتری از سیاستمداران انتظار دارند. سیاستمدار اصیل از این منظر کسی است که گفتار و رفتارش یکی است، و مانند خود واقعی­اش عمل می­کنـد و نه مطابـق آنچه زمینه سیاسی و فشارهای خارجی مانند رسانه­ها با کارشناسان خارجی بر وی وارد می­کنند. ضمن آن­که ایـن پژوهش­ها بین اصالت و درستکاری (راستگویی، وفاداری به اصول و وفاداری به عهد) و شایستگی (مرتبط با مهارت­ها، کارایی و انجام امور) تمایز قائل شده‌اند.

ممکن است تصور کنید که این­ها همه بدیهی هسـتند اما در واقع پژوهشگران معتقدند این ویژگی­هـا لزوماً و به راحتی در نمایندگان منتخب پیدا نمی­شوند زیرا داشتن جاه­طلبی برای سیاستمداران نقش تعیین­کننده­تری دارد. اغلب سیاستمداران به جای اصالت، اعتمادبه نفس زیادی دارند و حتی از اختلاف نظر و تعارض لذت می­برند!

تا این­جای بحث داریم درباره «محبوبیت سیاستمداران» سخن می­گوییم. تحلیلگران اما معتقدند محبوبیت مبتنی بر شایستگی و اصالت به تنهایـی برای ایجاد اعتماد به سیاستگذار و سیاستمدار کافی نیست. این­جا نقطه آغازین یک دوگانه مهم است: سیاستمدار محبوب الزاماً سیاسـتمدار معتمد شهروندان نیست زیرا برای اعتماد، ویژگی­هـای دیگری را در او جسـت­وجو می­کنند.

● پیشران­های اعتماد

تصمیم­گیری درباره اعتماد به دولت و سیاست کار دشواری است. بنابراین جای تعجب نیست که در میزان اعتماد مردم به دولت­ها نوسانات جدی مشاهده می­شود و بدتر آن­که روند کاهش اعتماد به یک پدیده جهانی تبدیل شده است. یک دولت جدید با تغییر مقامات دولتی می‌تواند اعتماد را افزایش دهد اما در مدت کوتاهی و به دلیل شکست در عملکرد با پدیدار شدن نشانه‌های ناکارآمدی، سبب سقوط آزاد و پایدار اعتماد شود.

نکته جالب آن­که برخی مطالعات نشان داده این اعتماد به جایگاه یا موقعیت اخلاقی بازیگران سیاسی یا نهادهای ربط چندانی ندارد. در مقابل، قابل اعتماد بودن ناشی از آن است که شهروندان احساس کنند سیاستمدار یا نهاد دولتی منافع آن­ها را در نظر می­گیرد، ساده­تر بگوییم هر جا سخن از اعتماد باشد این سوال را از خود می­پرسند: آیا سیاستمدار یا دولت در تصمیمات یا اقدامات خود «منافع یا رفاه» ما را هم در نظر می­گیرند؟

در این چارچوب مردم بر مبنای دو اصل به سیاستمدار خود اعتماد می­کنند. نخست اگر دولت هم گام تصمیم­گیری با مردم «منصفانه» رفتار کند احتمال آن­که اعتماد سیاسی ایجاد شود بیشتر است. البته نشان دادن انصاف و عدالت کار آسانی نیست. بنابراین دولت­ها برای نشان منصف بودن خود از دادن اطلاعات لازم به مردم، به اشـتراک گذاشتن حقایق، در دسترس بودن، مشارکت دادن مردم و دادن بازخورد مناسب به مطالبات استفاده می­کنند.

به نکته کلیدی این نوشتار می­رسیم. دومین و شاید مهم­ترین عاملی که سبب می­شود اعتماد سیاسی ایجاد شـود قضاوت شهروندان درباره «عملکرد» دولت است. در واقع این عملکرد خوب دولت است که می­تواند اعتماد به آن را افزایش دهد زیرا مردم احساس می­کنند با کسانی طرف­اند که به وعده­هایـشـان عمل می­کنند. شهروندان رهبری را که فکر می­کنند شایسته و قابل اعتماد است انتخاب کرده­اند اما در ادامه اگر احساس کنند او صلاحیت انجام امور را ندارد از او فاصله می­گیرند. البته عوامل دیگری هم در این میان دخیل­اند. مثلاً اگر حزب مورد نظر شما در قدرت باشد احتمالاً به آن اعتماد خواهید داشت. اما حتی احزاب محبوب هم در مدتی که قدرت را در دسـت دارند مورد قضاوت قرار می­گیرند و در یک دوره زمانی که بر سر کارند به شایستگی (یا بی­کفایتی) شهرت پیدا می­کنند. حتماً نمونه­هایی از روسای جمهور محبوب، که در پایان، مغضوب عرصه سیاست را ترک کرده­اند در ذهن دارید.

نکته مهمی که اغلب سیاستمداران از خاطر می­برند آن است که مردم آگاه­اند. آن­ها برخلاف گذشته به ابزارهای قدرتمندی برای کسب اطلاعات مجهزنـد، رویدادهای مهم را تجزیه و تحلیل می­کنند، هزینه­ها و فایده­ها را محک می­زنند و پیامدهای تصمیمات و اقدامات را می­سنجند و همین آگاهی سبب می­شود اعتبار احزاب و افراد را مجدد ارزیابی کنند.

بی­تردید هیچ معجزه­ای وجود ندارد که بتواند چالش­های چندوجهی و پایـدار اقتصادی و اجتماعی ایران را برطرف کند. با وجود این، ویژگی­های شخصی رئیسـی مانند درستکاری و دلسـوزی، همراه با همسویی نادر سیاست داخلی در کشور، برای اصلاح اقتصاد ایران و بهبود استانداردهای بلندمدت زندگی ایرانیان -که حالا بیش از یک­سـوم آن­ها به زیر خط فقر رانده شده­اند- فرصتی طلایی فراهم کرده است. مهم آن است که به خاطر داشـته باشد قناعت به همدلی و ماندن در تله شعار و دستور و تعلل، از او سیاستمداری نامحبوب­تر از رئیس دولت قبلی خواهد ساخت؛ کسی که به شهادت نظرسـنجی گالوپ با ۲۳ درصد رضایت مردمی از عملکردش، با پاستور خداحافظی کرد!