درگیری بر سر آب | اعتراضات همسایگان به ترکیه
آخرالزمان بین النهرین | ترکیه با افتتاح پروژه ایلیسو دنبال چیست؟
«آخرالزمان» برنامه ریزی شده از سوی دولت ترکیه به واقعیت تبدیل شد و سد جنجالی ایلیسو به رغم انتقادها و اعتراضات شدید داخلی و خارجی پر شد.
«آخرالزمان» برنامهریزی شده از سوی دولت ترکیه به واقعیت تبدیل شد و سد جنجالی ایلیسو به رغم انتقادها و اعتراضات شدید داخلی و خارجی پر شد. مخزن سـد به شهر ۱۲ هزارساله حسـنکیف رسید که یکی از باشکوهترین مکانهای میراث فرهنگی و طبیعی در زمین بود و این شهر تاریخی را زیر آب برد. رجب طیب اردوغان ۶ نوامبر ۲۰۲۱ این سد را افتتاح کـرد. او گفت این پروژه با وجود موانعی از جمله مسـائل مالی و حملات تروریستی تکمیل شده است. اردوغان به سبک خودش، خط و نشانی هم برای کشـورهای دیگر و هموطنان کرد خود کشــید و اعلام کرد این کار بهترین پاسخ به دشمنان قسـمخورده ترکیه و کسانی است که با کشور و ملت خود دشـمنی میکنند. اردوغان اما نشان داد که فقط به این سد بسنده نمیکند و طرحهای فراوان دیگری پس ذهن خود دارد: «ما تحمل اینکه حتی یک قطره از آب کشـورمان هدر برود، نداریم. آب مهمترین و استراتژیکترین منبع عصر حاضر است و مدیریت منابع آب به یک ضرورت تبدیل شده است.»
● سند ایلیسو؛ دومین سد بزرگ ترکیه
ترکیه از سه طرف با دریای سیاه در شمال، دریای مدیترانه در جنوب و دریای اژه در غرب احاطه شده است. رودهای بسیار زیادی در این کشور جریان دارند که این رودها پس از گذشتن از خاک همسایگان وارد دریاهای اطراف میشوند. بیشـتر منابع آب رودخانههای مهم دجله و فرات از این کشور سرچشمه میگیرند. سد ایلیسو با ظرفیت 4/10 میلیارد مترمکعب، بزرگترین سـد روی رودخانه دجله و چهارمیـن نیروگاه برقآبی ترکیه است. این سد پس از سد آتاتورک ترکیه، دومین سد کشور و از نظر حجم پرشـدن، بزرگترین سد جهان در میان انواع «سدهای سنگریزه بتنی» است. این سد ۱۲۰۰ مگاواتی روی رودخانه دجله در جنوب شرقی ترکیه در ۵۰ کیلومتری مرز ســوریه و عراق، از یک دیـوار به طول ۱۸۰۰ متر و یک مخزن ۳۱۳ کیلومترمربعی تشکیل شده است. پس از برنامهریزیهای طولانی، ساخت سد ایلیسو در سال ۲۰۰۶ آغاز شد و ابتدا انتظار میرفت تا سال ۲۰۱۶ تکمیل شود، اما به دلایل مختلف از جمله اعتراضات داخلی و بینالمللی و مسائل مالی و مشکلات جذب اعتبار بارها به تعویق افتاد. در جولای ۲۰۰۹، دولتهای آلمان، اتریش و سوئیس ضمانتنامههای اعتبار صادراتی را که بـرای این پروژه اعطا کرده بودند، به این دلیل که مقامات ترکیه مکرراً ۱۵۳ شرط ضمانتنامهها را نقض میکردند، لغو کردند. بنابراین سـد ایلیسو، اولین پروژهای اسـت که تامین مالی خارجی خود را پس از تصویب، به دلایل زیستمحیطی و اجتماعی از دست داده است.
هزینه این پروژه دو میلیارد دلار بوده است و بنا به گفته اردوغان، سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دلار منفعت اقتصادی خواهد داشت.
● پروژه گاپ ترکیه
سد ایلیسو، بخشی از پروژه بزرگ جنوب شرقی آناتولی موسوم به گاپ است که از ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برقآبی در ۹ استان جنوب شرقی ترکیه تشکیل شده است و شبکههای آبیاری گسترده برای تولید انرژی برقآبی و آبیاری 8/1 میلیون هکتار زمین در جنوب شرقی ترکیه را هدف قرار داده است. طرحهای اولیه گاپ به دهه ۱۹۵۰ برمیگردد، اما طرح نهایی در سال ۱۹۸۲ تصویب شد.
در دهههای بعد، دامنـه گاپ به طور قابل توجهی گسـترش یافت و به طرحی جامعتر و جسـورانهتر از نوسازی و تحول تبدیل شد. به دنبال آن، گاپ، سازماندهی مجدد چشـمانداز سیاسـی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جنوب شرقی ترکیه و تغییر جمعیت محلی در آن را هدف قرار داد. به گفته مقامات ترکیه، اهداف توسعه شـامل بهبود تولید و کارایی کشاورزی و صنعتی در منطقه، ارتقای استانداردهای اقتصادی- اجتماعـى منطقـه، کاهـش نابرابریهـای بین منطقـهای و درون منطقهای، جلوگیری از مهاجرت از منطقه و رفـع نابرابری در مالکیت زمین در منطقه اسـت. پس از اتمام پروژه، 7/1 میلیـون هکتار زمین آبیاری میشـود و نسبت اراضی آبی به کل مساحت گاپ از 9/2 درصد به 8/22 درصد افزایش مییابد و کشاورزی دیم از 3/34 درصد به ۷ درصد کاهش مییابد. منطقـه گاپ بزرگتر از مجموع مساحت هلند، دانمارک، بلژیک، ایرلند و لوکزامبورگ است.
● اعتراضات همسایگان به ترکیه
مولود چاوش اوغلو که هفته گذشته به تهران سفر کرد، درباره موضوعات متفاوتی با امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران گفتوگو و تبادل نظر کرد. مسـائل مرتبط با منطقه قفقاز، عراق، سوریه، افغانستان و روابط اقتصادی دو کشور مورد بحث قرار گرفتند اما متناسب با اخباری که از این دیدار منتشر شد، موضوع آب و مساله سد ایلیسو و پروژههای مشابه آن در ترکیه نیز مدنظر دو طرف بوده است. پیشتر حسن روحانی هم نسبت به افتتاح سد ایلیسو انتقادهای صریحی نسبت به ترکیه مطرح کرده بود. موضوع سد ایلیسو یکی از مهمترین پروندههای مورد بحث مصطفی الکاظمی در سفر دسامبر ۲۰۲۰ به ترکیه بود. عراقیها در سالهای گذشته توانستند آبگیری و افتتاح سد ایلیسو را اندکی به تاخیر بیندازند، اما سرانجام اردوغان کار خودش را کرد. ترکیه ادعا میکرد که سد ایلیسو مانع ورود آب به عراق نخواهد شد و صرفاً برای تولید برق استفاده میشود. اما واقعیت چیز دیگری بود و مطابق اخبار، هزاران هکتار از زمینهای کشاورزی پایین دست سد زیر کشت رفتهاند. البته اعتراضات عراق به ترکیه به سالهای پیشتر برمیگردد. وقتی عراق در زمان نوری المالکی، به سدسازی ترکیه و سیاستهای انحصارطلبانه این کشور در زمینه آبهای مشترک اعتراض کرد، موضعگیری ترکیه بسیار عجیب و خودخواهانه و غیرحقوقی بود: «مگر شما منابع سرشار نفتی خود را با ما به اشتراک میگذارید که ما منابع آبی خود را با شما به اشتراک بگذاریم» البته، کنوانسـیونهای بینالملل میگویند آب صرفاً متعلق به کشور بالادست نیست. این کنوانسـیونها بر چندین اصل تاکید دارند که بین آنها دو اصل «اسـتفاده و بهرهبرداری منصفانـه و منطقی از آب» و «عدم آسیبرسانی به کشورهای منطقه» بسـیار مهم است. ترکیه برای اینکه در اجرای پروژههای آبی آزادی عمل داشـته باشد، به کنوانسیون استفاده غیرکشتیرانی از جریانهای آبی بینالمللی نپیوسته است. این کنوانسیون سـال ۱۹۹۷ در نیویورک تصویب شد و تنها عهدنامه بینالمللی ناظر بر جریانهای آب شیرین مشـترک جهان است. این کنوانسیون کشورها را مکلف کرده که منابع آبی مشـترک را به صورت «عادلانه» و «منصفانه» مصرف کنند و از «ضرر رساندن» به همدیگر خودداری کنند.
● درگیری بر سر آب
آسیای غربی که پنج درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است و محل قدیمیترین تمدنهای بشـری است، حدود یک درصد از آبهای شیرین قابل دسترس را در اختیار دارد. همین میزان کم آب شیرین هم در حوضههای آبریز مشترک قرار دارد. به همین دلیل هم استفاده یک جانبه یک کشور از منابع آبی در منطقه، تضاد، اعتراض و درگیریهای منطقهای زیادی را سبب خواهد شد.
منابع آبی جهان به دلیل تقاضای زیاد و دسترسی محدود تحت فشار هستند. با افزایش جمعیت جهان، نیاز به آب آشامیدنی، تولید غذا و حفاظت از محیط زیسـت در حال افزایش است. مشـکلات کم آبی در کشورهای خشک و نیمهخشـک مانند عراق چالش برانگیزتر است. عراق به شدت به رودخانههای دوقلو وابسته است. فرات و دجله بیشتر آب مورد نیاز عراق را تامین میکنند، اما عراق به عنوان حاشیه پایین دست رودخانه، کمترین کنتـرل را بر منابع آب آن دارد. بحران آب در حوضه فرات و دجله نمودی از فقدان همکاری بین کشـورهایی است که رودها از آنها عبور میکنند و نشانهای از نبود برنامههای مدیریت منابع آب در سطح این حوضه است.
حوضه دجله و فرات میان سـه کشور ترکیه، سوریه و عراق واقع شده است. فرات از پیوند دو شعبه رود قرهسو و مرادچای که از کوهستانهای آناتولی در شرق ترکیه سر چشمه میگیرند و به سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیجفارس روان است. دجله از دامنههای جنوبی رشته کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه میگیرد و پس از ورود به عراق از میان شهرهای بزرگی همچون بغداد و موصل عبور میکند و به فرات میپیوندد و پیوند این دو با کارون، اروندرود را تشکیل میدهد که به خلیجفارس سرازیر میشود. این دو رود ۷۰ درصد از منابع آبی عراق و در همین حدود از منابع آبی سور به را تامین میکنند. چنین ارقامی حاکی از وابستگی گسترده این دو کشور منابع آب ناشی از این دو رود است و دو کشور برای تامین آب برای مصارف کشاورزی، شرب و صنعت خود به این دو رود وابسته هستند.
بارندگیهای سالهای اخیر موجب شده است که عراق فعلاً با آثار کاهش آب مواجه نشود، اما بهرهبرداری از سد ایلیسو به عنوان دومین سد بزرگ ترکیه باعث میشود که جریان آب ورودی به عراق از دجله از ۲۱ میلیارد مترمکعب به ۱۰ میلیارد مترمکعب کاهش یابد و ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی عراق از آبیاری محروم شـوند. واقعیت این است که بزرگترین بازنده افتتاح سد ایلیسو، عراق است.
● تانور سد ایلیس و بر وضعیت سد موصل
پروژه سد ایلیسو حدود ۸۰ هزار نفر از مردم ترکیه را که اکثراً کردها هستند، از زادگاه و سکونتگاه آبا و اجدادی خود خارج کرده و شهر حسنکیف را که مطابق روایتهای متعدد، ۱۲ هزار سال تاریخ دارد، غرق آب کرده است. سد ایلیسو، بیشتر حوضه آبریز سد موصل را هم که قبلاً ساخته شده بود، تخلیه خواهد کرد. سد موصل روی رودخانه دجله عراق در ۸۰ کیلومتری پایین دست مرز سوریه و ترکیه قرار دارد. این سـد در سال ۱۹۸۶ تکمیل شد. ظرفیت ذخیرهسازی دریاچهای که توسط سد موصل مسـدود شده است ۱۱/۱۱ میلیارد مترمکعب است. البته در سالهای اخیر، مقاومت و پایداری سد موصل به عنوان یک موضوع بینالمللی و موضوعی نگرانکننده در میان مردم عراق مطرح شده است.
واشنگتنپست بنا به نظرات کارشناسی مهندسان ارتش آمریکا در عراق، سد موصل را خطرناکترین سد جهان از نظر پتانسیل فرسایش داخلی معرفی کرده بود. از آن زمان، میزان ذخیره در دریاچه پشـت سد تا ۳۰۷ متر یعنی فقط هفت متر بالاتر از بخش مرده سد کاهش یافت، درحالی که سطح عملیات عادی دریاچه ۳۳۰ متر است. در سال ۲۰۱۶، عملیات تزریق و روشهای فنی بهبود پایداری سـد انجام و در فوریه ۲۰۲۰ اعلام شد که در نتیجه ۴۰۰ هزار متر حفاری، بیش از ۴۱ هزار مترمکعب دوغاب در پایه سـد موصل قرار داده شده است. در چنین شرایطی، افتتاح سد ایلیسو به مفهوم از بین رفتن بخش اعظم این عملیات و تخلیه سد موصل خواهد بود. به این ترتیب، جریان آب به عراق به دلیل پروژههای گاپ به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت. از سوی دیگر، بعضی معتقدند پروژههای برقآبی فرصت و محملی برای باج گیری سیاسی ترکیه از سوریه و عراق خواهد بود.
چنان که گفته شـد ظرفیت کل مخزن سـد ایلیسـو 4/10 میلیارد مترمکعب و ظرفیت عملیاتی عادی آن 46/7 میلیارد مترمکعب اسـت. بنابراین، نیمی از جریان متوسط ۱۵ میلیارد مترمکعبی دجله به وسیله این سد جذب خواهد شد. پس از تکمیل سدهای ایلیسو و سیزر، دجله نیز تحت کنترل دولت ترکیه خواهد بود. سد سیزر یک سد پیشنهادی روی رودخانه دجله در شمال سیزر ترکیه است. سد سیزر قرار است در پیوند و پایین دست سد ایلیسـو ساخته شود و هدف از احداث سد سیزر، آبیاری، تولید برق و کنترل آبهای دم سد ایلیسو است. ظرفیت بهرهبرداری از سد ایلیسو در ترکیب با سد سیزر بهطور قابل توجهی جریان به سوریه و عراق را به ویژه در تابستان کاهش میدهد.
تنهـا جریانی که ترکیـه متعهد به رهاسازی آن است، جریان زیستمحیطی ۶۰ مترمکعب بر ثانیه است. بخش قابل توجهی از این حداقل جریان آزادشده از ایلیسو در طول سالهای خشک از طریق سد سیزر منحرف میشود. با اجرای کامل پروژههای ایلیسو و سیزر، تمام جریان تابستانی را قبل از عبور ا از مرز بینالمللی به عراق مسـدود میکند. بنابراین، جریان ورودی به سد موصل کاهش خواهد یافت یا قطع خواهد شد.
● تبعات پروژه گاپ و سد ایلیسو برای ایران
از ۲۳ میلیون سکنه حوضه فرات تنها ۳۱ درصـد آن در ترکیه زندگی میکنند، ۴۴ درصد در عراق و ۲۵ درصد در سوریه سـاکن هستند. از 5/23 میلیون سکنه حوضه دجله نیز تنهـا ۱۵ درصد آن در ترکیه زندگی میکنند، ۷۹ درصد در عراق و شش درصد در ایران ساکن هستند.
یک سـوم تالاب هورالعظیم در ایران و دوسـوم آن در عراق قرار دارد که یکی از منابع تامین حقآبه این تالاب در کشـور همســایه دجله اسـت، امـا در هر حال هورالعظیـم یک اکوسیسـتم واحد دارد و چالشهای هر بخش روی معیشـت و وضعیت بخـش دیگر تاثیرگذار خواهد بـود. هرچند میان کارشناسان ایران در این مساله اختلافاتی وجود دارد، اما این نکته غیرقابل کتمان اسـت که پروژههای سدســازی در ترکیه و عراق و ازجمله سد ایلیسو سبب تشدید بیابانزایی، فرسایش زمین و خشک شدن بیشتر تالابها به ویژه تالاب هورالهویزه در عراق شده که یکی از کانونهای اصلی بروز پدیده ریزگردها در ایران اسـت. البته که موضوع هم محدود به سد ایلیسو نیست و پروژههای جاه طلبانه بزرگتری از سـوی ترکیـه در بخش آب دنبال میشود.
ریزگردهای سالهای گذشته ایران باعث شد تا نگاهها به سدسازی گسترده در ترکیه و کردستان عراق معطوف شود. نگرانیها اینبار شدیدتر شده و با توجه به تجربه بد ساخت و آبگیری سد آتاتورک به عنوان بزرگترین سد ترکیه و اروپا روی رود فرات در سال ۱۹۹۰، ایلیسـو به کابوس عراق، سـوریه و تا حدی ایران تبدیل شده است. طی سالهای گذشـته، شمال سوریه در وهله اول و سپس نخلستانها و دریاچههای مرکزی و جنوبی عراق بـا بحران کم آبی مواجه شـدند و با هر طوفان کمشـدتی، ریزگردها وارد استانهای جنوبی ایران میشدند. نابودی بیش از 5/6 میلیون هکتار از زمینهای کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانونهای فرسایش بادی و تولید گردوخاک، خشکی عراق و گردوغبار برخاسته از این کشور بر روی ایران از تبعات مهم این سدسازی گسترده بوده است.
کاهش کیفیـت آب اروندرود، از بین رفتن برخـی بناهای تاریخی، جابهجایی اجباری جمعیت و آسـیب جدی به کشـاورزی و دامداری در سوریه و عراق را نیز میتوان از مهمترین آثار قابل پیشبینی در بهرهبرداری از این سد دانست.
کاهش قابل توجه آب ورودی به دجله و فرات صرفاً تبعات زیستمحیطی در پی ندارد و در ادامه باید منتظر تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی باشیم. نابودی کشاورزی، کاهش تولید مواد غذایی، خالی شدن روستاها، مهاجرت به شـهر و حاشیهنشینی و معضلات متعاقب آن و در نهایت ناآرامیها و اعتراضات از اثرات ثانویه یک بحران محیطزیستی است. چه بسا کمبود آب در استانهای جنوبی عراق یکی از دلایل اعتراضات مردمی در سالهای ۲۰۱۸ به این سو بوده است. همچنین تحلیلهای فراوانی درباره تاثیر بحران زیستمحیطی و کم آبی در آغاز جنگ داخلی سوریه مطرح شده است.
همچنیـن متخصصان بینالمللـی محیط زیسـت معتقدند در پی بهرهبرداری از سـد ایلیسـو، بیش از ۴۰۰ کیلومترمربـع از دره دجله و آبراهههای آن تحت تاثیر قرار خواهد گرفت که اثرات مخربی برای گونههای در حال انقراض مانند لاکپشت فرات خواهد داشت. کاهش شدید کیفیت آب نیز قابل انتظار اسـت. پیوسـت زیستمحیطی و برنامههای مدیریت تهیه شـده برای سد ایلیسو از جامعیت کافی برخوردار نبوده و بخشهای اساسی این پیوستها مانند مدیریت حیات وحش، اسکان مجدد و اقدامات محوطهسازی را نیز دربر نداشته است.
در نهایت، بحران آب در منطقه جدی است و به نظر میرسد باید یک متولی مشخص از سوی ایران، ارزیابی مناسب و دقیقی از وضعیت فعلی و آینده و تبعات پروژههای گسترده آبی در ترکیه بر وضعیت زیست محیطی ایران داشته باشد.