مسئله فقط افزایش زاد و ولد نیست؛ چگونه می توان از «پنجره جمعیتی ایران» برای افزایش امنیت اقتصادی استفاده کرد؟

یکی از عوامل مهم تاثیرپذیر و تاثیرگذار بر متغیرها و تصمیم گیری های اقتصادی در جوامع مختلف، بودن یا نبود امنیت به ویژه امنیت اقتصادی است. امنیت یک مفهوم نسبی محسوب می شود. وجود امنیت اقتصادی، بستر لازم را برای رشد پایدار اقتصادی و توسعه سرمایه گذاری فراهم می کند. اگر چه فرآیند رشد و توسعه اقتصادی علاوه بر امنیت اقتصادی نیازمند زیر ساخت ها و عوامل بسترساز دیگری نیز هست، ولی در این میان امنیت اقتصادی یک عامل اساسی به شمار می رود و بدون آن - حتی در صورت وجود سایر عوامل زیربنایی - رشد اقتصادی امکان پذیر نبوده و توسعه سرمایه گذاری هم در یک محیط ناامن اقتصادی تحقق پذیر نیست.

فعالان اقتصادی پیش از هر چیز به محیطی امن و باثبات برای اجرای برنامه های خود نیاز دارند. از نظر تئوریک، محیط امن اقتصادی عامل کلیدی در ارتقای سرمایه گذاری خصوصی و به تبع آن رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه است. یک جامعه را از لحاظ اقتصادی زمانی می توان از لحاظ اقتصادی ایمن دانست که ثبات در آن جامعه وجود داشته و خانوارها و بنگاه ها به عنوان مهم ترین نهاد اقتصاد و بازار بتوانند در محیط رقابتی سالم و با میزان اطلاعات یکسان به بهینه سازی رفتار خود بپردازند. در حالت نبود ریسک، فعالان اقتصادی با سردرگمی برای تصمیم گیری در مورد شروع و یا تداوم فعالیت مواجه نیستند.

ترکیب سنی جمعیت از شاخص های مهم در پیشرفت جوامع به شمار می آید. می توان گفت یکی از عوامل موثر در رشد و توسعه اقتصادی و برنامه های بلند مدت اقتصادی- اجتماعی، ساختار سنی جمعیت و جوان یا پیر بودن جمعیت است. با افزایش امید به زندگی و همچنین کاهش نرخ مرگ و میر، تمایل به افزایش سرمایه انسانی و پس انداز از سوی افراد جامعه بیشتر می شود که این به معنای افزایش کارایی نیروی کار جامعه است. بنابراین سرمایه گذاری ها بهبود می یابند. آنچه برای امنیت اقتصادی اهمیت دارد، صرفاً نرخ رشد جمعیت نیست، بلکه تغییرات ساختار سنی جمعیت نیز بسیار مهم است. به این علت که نیاز ها و خواسته ها و رفتار اقتصادی افراد در مراحل مختلف زندگی متفاوت است، تغییر در ساختار سنی جمعیت یک جامعه می تواند اثرات مهمی بر عملکرد اقتصادی آن جامعه داشته باشد.

در نمودار زیر، پیش بینی تحولات ساختار سنی جمعیت ایران نشان داده شده است:

منبع: مرکز آمار ایران

پنجره جمعیتی، دوره زمانی از تحولات جمعیتی یک کشور است که در آن، نسبت جمعیت سنین فعالیت به حداکثر می‎رسد و نوعی ساختار جمعیتی مطلوب برای شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی فراهم می‌شود. در حال حاضر، با توجه به ماهیت گذار جمعیتی و تغییرات ساختار سنی مرتبط با آن، سهم جمعیت سنین فعالیت در ایران افزایش یافته و این فرآیند موجب گشوده شدن پنجره فرصت و سود جمعیتی فراروی اقتصاد کشور شده است. پنجره جمعیتی دوره‌ای است که در آن، کمتر از یک- سوم جمعیت خارج از سنین فعالیت (زیر ۱۵ سال و ۶۵ سال و بالاتر) و بیشتر از دو- سوم جمعیت در سنین فعالیت (۶۴ـ۱۵ساله) باشند.

هرم سنی جمعیت ایران به سمت سالخوردگی پیش می‌رود. بر اساس برآورد سازمان ملل، ایران در رده نهم جهان از نظر سرعت پیر شدن جمعیت قرار دارد. پیش بینی شده است که تا سال 2050 حدود 2/31 درصد جمعیت ایران را افراد بالای 60 سال تشکیل خواهد داد. اگرچه صرف افزایش یا کاهش جمعیت به تنهایی نمی تواند بر رونق و یا رکود اقتصادی دلالت کند، ولی افزایش باروری و افزایش جمعیت باعث گسترش و رونق بازار مصرف و تضمین کننده سرمایه گذاری موسسات اقتصادی، امنیت اقتصادی و صنایع تولیدی است. یکی از پارامترهای مهم جمعیتی، نسبت جمعیت جوان یک کشور به کل جمعیت است. نیروی انسانی کلیدی ترین عامل توسعه یک کشور است و اگر جمعیت یک کشور به سمت پیری سوق پیدا کند این روند چالش های زیادی را فراروی جوامع انسانی قرار می دهد و نگرانی های بسیاری را در مورد حرکت به سوی رشد اقتصادی، هزینه های بهداشت و درمان، سیستم تامین اجتماعی و پرداخت حقوق بازنشستگان و تامین رفاه سالمندان به همراه دارد.

با روند کنونی رشد جمعیت و افزایش سالمندان و با توجه به آنکه تعداد افراد فعال و شاغلی که تامین کنندگان اصلی وجوه صندوقهای بازنشستگی می باشند کاهش و همزمان متقاضیان استفاده از خدمات صندوق های بازنشستگی افزایش می یابد و این صندوق ها به جای سرمایه گذاری در بخش های تولیدی و اقتصادی بایستی به فکر تامین وجوه مورد نیاز جهت پرداخت حقوق بازنشستگی، بهداشت و درمان و امور رفاهی سالمندان باشند. این امر به معنای بار مضاعف بر روی بخش های اقتصادی کشور و دولت جهت بیمه بازنشستگی، تامین اجتماعی و بهداشت و درمان سالمندان خواهد بود.

اثرات مثبت پنجره جمعیتی در ابعاد اقتصادی تا حدودی در کشور ما به وقوع پیوسته است. اما استفاده هرچه بیشتر از مزایای پنجره جمعیتی در جهت رشد و توسعه اقتصادی کشور و تبدیل شدن رشد جمعیت به موهبت جمعیتی، مستلزم برنامه ریزی صحیح و اتخاذ سیاست های مناسب توسط سیاست گذاران در این زمینه می باشد. از طرف دیگر، باید توجه داشت که موهبت جمعیتی محدودیت زمانی دارد و سرانجام هنگامی که با طی شدن مراحل گذار سنی، نیروی کار سالخورده شده و بنابراین کارگرانِ به نسبت کمتری مجبور به حمایت از تعداد در حال افزایشِ جمعیت سالخورده می شوند، این موهبت از بین می رود. بنابر این باید توجه داشت که فرصت استفاده از مزایای پنجره جمعیتی محدود است. لذا باید به بهترین نحو ممکن از فرصت های ممتازی که با توجه به نوع ساختار سنی جمعیت کشور در اختیارمان قرار گرفته تا پیش اینکه این فرصت ها از دست برود بهره برداری نماییم. از هم اکنون و بدون فوت وقت باید برای زمانی که درصد سالمندان در ساختار جمعیت کشور افزایش قابل توجهی می یابد، برنامه ریزی شود.

زانا مظفری، عضو هیئت علمی گروه علوم اقتصادی دانشگاه کردستان