پایتخت از تشنگی دهان باز می کند | زلزله خاموش زیرپای ۵ میلیون تهرانی | باید به سرعت جلوی مهاجرت به این استان گرفته شود

فرونشست در حالی پنج میلیون نفر را در استان تهران به طور مستقیم تهدید می کند که کارشناسان راهکار کوتاه مدت مقابله با این پدیده را جلوگیری از مهاجرت به این استان می دانند.

«فرونشست‌های پیاپی زمین در استان تهران در پی برداشت بی رویه آب» معضل دیروز و امروز نیست و مدت‌ها است، نسبت به آن هشدار داده می‌شود و به گفته کارشناسان اگر کنترل نشود، مشکلات متعددی در سال‌های آینده ایجاد می‌کند.

این پدیده ناشی از بدرفتاری ما با منابع طبیعی است، فرونشست به معنای از بین رفتن آب و خاک حاصلخیز در پی ایجاد شکاف‌ها و گودال‌های نامحدود است.

هرچند نقش چاه‌های غیرمجاز در ایجاد فرونشست را نمی‌توان نادیده گرفت، اما بسیاری از کارشناسان معتقدند، برداشت‌های بی رویه از چاه‌های مجاز سبب کاهش سطح آب در سفره‌های زیرزمینی شده است.

یکی از کارشناسان در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: بعضاً کشاورزان تا دو الی سه برابر میزان مجاز از چاه‌ها برداشت می‌کنند، البته تاکنون طرح‌های متعددی برای نجات سفره‌های زیرزمینی پیشنهاد شده و تعداد فراوانی نیز اجرایی شده است.

فرونشست می‌تواند، تخریب‌های ناشی از زلزله را چند برابر کند

کریمیان در مورد راهکارهای مقابله با این پدیده افزود: نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌ها و کنترل برداشت‌ها و برخورد با افرادی که اضافه برداشت دارند و نیز جایگزینی پساب تصفیه شده فاضلاب به جای منابع آب زیرزمینی از جمله این طرح‌ها است، در واقع در بخش کشاورزی می‌توان فاضلاب تصفیه شده را با منابع زیرزمینی آب جایگزین کرد.

این کارشناس با بیان اینکه از سدهای موجود نیز می‌توان برای تغذیه سطح آب سفره‌های زیرزمینی بهره برد، گفت: تا جایی که من اطلاع دارم سالانه ۲۸۳ میلیون متر مکعب فاضلاب تصفیه شده جنوب تهران برای استفاده بخش کشاورزی به دشت ورامین منتقل می‌شود، اما باید آبخوان‌ها را قبل از تخریب احیا کرد، چرا که پس از فرونشست، حتی اگر آب به منابع زیرزمینی تزریق شود، آبخوان دیگر احیا نخواهد شد.

مدیر حفاظت از منبع آب شرکت آب منطقه‌ای تهران نیز در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: میانگین میزان افت سطح آب در سفره‌های زیرزمینی یک متر در سال است، اما در برخی مناطق این استان مانند دشت ورامین و شهریار این میزان بسیار بیشتر است، در حالی که استاندارد جهانی فرونشست زمین چهار میلی متر در سال است، اما در استان تهران طبق اعلام سازمان زمین شناسی سالانه بین ۱۸ تا ۲۵ سانتی متر فرونشست زمین داریم، که بسیار فراتر از استاندارد جهانی است، و قطعاً این فرونشست خطرات بسیار زیادی دارد.

وی افزود: استان تهران به دلیل بارگذاری جمعیتی از استان‌های فقیر به لحاظ سرانه آبی است و هیچ چاره‌ای جز افزایش بهره وری نداریم.

احمدعلی قربانیان گفت: اولین خطر وارد آوردن آسیب به زیرساخت‌هایی مانند راه آهن، آزادراه‌ها، خطوط انتقال نفت، گاز و نیروگاه‌ها در منطقه است و نیز می‌تواند، شکاف‌های عمیقی در سطح زمین ایجاد کند، که آبیاری اراضی با مشکل روبرو شده و پدیده بیابان زایی را شاهد باشیم، در مناطقی که رودخانه داریم، فرونشست تغییر شیب ایجاد کرده و در مواقعی که سیلاب رخ دهد، این تغییر شیب بسیار ویرانگر و مخرب خواهد بود.

وی گفت: فرونشست در مناطق شهری به زلزله خاموش معروف است، چرا که تأسیسات شهری و ساختمان‌ها را دچار ترک‌های ریز می‌کند و اگر در این مناطق زلزله رخ دهد، این ترک‌ها مخاطرات زلزله را چند برابر می‌کنند.

فرونشست‌ها در راستای گسل‌های زلزله

استاد مؤسسه زلزله شناسی نیز در پاسخ به این سوال خبرنگار مهر مبنی بر اینکه فرونشست‌ها چطور می‌توانند در صورت رخداد زلزله احتمالی در تهران خطر ساز باشند؟ گفت: محدوده فرونشست زمین در جنوب غرب تهران در مجاورت پهنه گسل «شمال تهران» و گسل «طرشت» قرار دارد، ضمناً راستای گسل رباط کریم در انتهای شمال غربی خود به همین پهنه فرونشست در دشت شهریار می‌رسد.

مهدی زارع افزود: در جنوب شرق تهران نیز گسل «پیشوا» در مجاورت پهنه فرونشست دشت ورامین قرار دارد، در جنوب تهران نیز پهنه فرونشست در منطقه ری در مجاورت گسل «کهریزک» قرار گرفته است، شکاف‌های ایجاد شده در اثر فرونشست زمین بعضاً در نزدیکی و موازی با گسل‌های کواترنری یاد شده هستند، آن طور که از محدوده فرونشست‌های یادشده مشخص است، محدوده آنها به لحاظ ساختاری با همین گسل‌های فعال یادشده کنترل می‌شود.

زلزله‌های کوچک ۲۵ سال اخیر تهران با فرونشست‌ها مرتبط هستند

وی ادامه داد: از سوی دیگر زلزله‌های کوچک رخ داده در ۲۵ سال اخیر در محدوده تهران بررسی شده‌اند، لرزه خیزی در محدوده گسل‌هایی که با موقعیت فرونشست زمین انطباق دارند با زمان تسریع در فرونشست زمین به ویژه در ۲۰ ساله اخیر مربوط است، فعالیت‌های لرزه‌ای ثبت شده اخیر مظهر خیزش زمین ساختی در گسل‌های محدوده فرونشست‌ها هستند، از این رو در حال بررسی هستیم که آیا از آن‌ها می‌توانیم به عنوان پیش‌آگاهی برای رخداد رویدادهای بزرگ لرزه‌ای آینده در همین گسل‌ها استفاده کنیم، چرا که مطالعه دقیق ویژگی‌های هندسی و سینماتیک این شکاف‌های سطحی نشان داد، که شکاف‌های ناشی از تراکم رسوبات سست سطحی به دنبال تخلیه تدریجی آب زیرزمینی به دلیل پمپاژ بیش از حد هستند.

این زلزله شناس کشورمان با بیان اینکه همبستگی بین شکاف‌های زمین و گسل‌های کواترنر فعال دغدغه مهم این روزهای ما است، گفت: زمین لرزه مهم ۲۹ آذر ۱۳۹۶ با بزرگای پنج که موجب دلهره و اضطراب شهروندان تهرانی و کرجی شد، در ملارد درست در مجاورت همین پهنه فرونشست دشت شهریار رخ داد، زلزله مذکور بعد از حدود دو هفته از موج زمین لرزه‌های با بزرگای کمتر از چهار روی داد.

وی ادامه داد: در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۸، انبوه زمین‌لرزه‌هایی با بزرگی حداکثر ۴.۵ در پنج کیلومتری بخش شمالی گسل «بحر المیت» در حدفاصل فلسطین و اردن رخ داد، داده‌های فشار آبخوان، سری‌های زمانی تغییر شکل سطح زمین و پایش لرزه‌ای نشان دادند، که برداشت آب زیرزمینی باعث این زمین‌لرزه‌ها شده است.

زارع افزود: برداشت مداوم آب زیرزمینی از چندین چاه واقع در ۱۰ کیلومتری غرب این فوج لرزه‌ها از سال ۲۰۱۰ شتاب گرفته بود و منجر به کاهش کلی ۵۰ متری سطح آب زیرزمینی تا زمان وقوع فوج زلزله‌های ۲۰۱۸ دره همین محدوده شد، این خروج آب منجر به فرونشست سطحی یک سانتی متر در سال است، همبستگی زمانی، فرونشست گسترده، فوج زمین لرزه‌ها و موقعیت هندسی گسل‌ها ارتباط بین برداشت آب زیرزمینی و زمین لرزه‌های اخیر را نشان می‌دهد.

وی کاهش فشار حفره‌ای ناشی از پمپاژ آب را باعث ایجاد تنش‌های قابل‌توجه دانست و گفت: این تنش‌ها منجر به رویدادهای گسلی طبیعی در خارج از آبخوان می‌شود، توجه کنیم که گسل‌های محدوده تهران در نزدیکی فرونشست‌هایی قرار دارند، که میزان حدود ۳۶ سانتی متر در سال و ۴۰ سانتی متر در سال در بیشترین حالت به ترتیب در دشت شهریار و دشت ورامین دیده می‌شود.

خسارت‌های فرونشست به طور مستقیم ۵ میلیون نفر از جمعیت استان تهران را تهدید می‌کند

این استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی کشورمان در پاسخ به سوال «اساساً در برهه کنونی خطر فرونشست بیشتر در چه مناطقی از استان تهران وجود دارد و این خطر چند میلیون نفر از مردم منطقه را تحت تأثیر مستقیم قرار می‌دهد؟» گفت: فرونشست زمین در ۲۵ سال گذشته در مناطق جنوبی، جنوب غربی و جنوب شرقی تهران با سرعتی بیش‌تر از گذشته رخ داده است، در عمل آمار افت سطح آب زیر زمینی و فرونشست زمین طی ۵۰ سال گذشته در این منطقه قابل توجه است این پدیده یک منطقه ۵۲۵ کیلومتر مربعی با حداکثر مقدار اندازه گیری شده حدود ۲.۵ متر را تحت اثر قرار می‌دهد، میزان فرونشست در نقاط مختلف متفاوت است و حداکثر میزان سالانه فرونشست بین ۳۶ سانتی متر در سال در دشت شهریار تا ۴۰ سانتی متر در دشت ورامین اندازه گیری و گزارش شده است.

وی تاکید کرد: به دلیل کاهش نزولات جوی، خشکسالی مداوم و کمبود منابع آب سطحی کافی، برخی از کشاورزان استان برای برداشت آب از منابع گران بهای آب‌های زیرزمینی که به سرعت در حال کاهش هستند، اقدام به حفر چاه‌های غیرمجاز کرده‌اند، حتی میزان برداشت آب از چاه‌های مجاز نیز بسیار زیاد است و سالانه بالغ بر سه میلیارد مترمکعب آب از منابع آب زیرزمینی پایتخت برداشت می‌شود، علاوه بر فرونشست زمین، اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی می‌تواند، پوشش گیاهی را از بین ببرد، طوفان‌های گرد و غبار را افزایش دهد، حفره‌هایی در دشت‌ها ایجاد کند و نمک را در آب‌های زیرزمینی افزایش دهد، هم اکنون در زمین‌های کشاورزی ترک‌ها و شکاف‌های سطحی در دشت‌های شهریار، ری و ورامین و همچنین بناهای مسکونی و تأسیسات راه آهن و در نزدیکی آزادراه قم - گرمسار مشاهده شده است.

زارع ادامه داد: مناطق ۲۱، جنوب منطقه ۲۲، منطقه ۹ و ۱۰، مهرآباد و میدان آزادی، مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهرداری، فلاح و… تحت تأثیر فرونشست‌هایی حدود پنج الی ۱۰ سانتی متر در سال هستند، مجموع داده‌هایی که عمدتاً در خصوص خود لرزه خیزی منطقه است، نشان می‌دهد، که روند خود لرزه خیزی (زلزله‌هایی با بزرگای کمتر از چهار و یا حتی سه) با ریتم فرونشست ۵۰ سال اخیر در این مناطق همبستگی نشان می‌دهد که این نوع همبستگی بین فرونشست و گسل فعال می‌تواند، ما را به این فکر وادارد، که ما اینجا در معرض زلزله‌هایی مانند زلزله لُرکا در اسپانیا در سال ۲۰۱۱ یا زلزله ۲۰۱۹ جنوب کالیفرنیا قرار داریم، که زلزله‌های شش و چهاردهم و نیز هفت و دو دهم ریشتر رخ داد، در واقع فرونشست زمین بر زندگی همه مردم استان‌های تهران و البرز اثر می‌گذارد، ولی خسارت‌های مستقیم آن بر زندگی حداقل پنج میلیون نفر در این ناحیه مؤثر است.

باید به سرعت جلوی مهاجرت به استان تهران گرفته شود

وی که دارنده سطح علمی «شایستگی» از دانشگاه «استراسبورگ» است، در پاسخ به این سوال که «راهکار کوتاه مدت و بلند مدتی برای مقابله با این خطرات در نظر دارید؟» گفت: برای توقف کاهش آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین، برنامه مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی ایران برای حفظ سفره‌های زیرزمینی باید با جدیت به عنوان راه حل اصلی دنبال شود، همچنین و به موازات آن باید مهاجرت به تهران و افزایش جمعیت در استان تهران متوقف شود و در دراز مدت روند مهاجرت معکوس از استان تهران برقرار شود.

زارع اضافه کرد: کارآیی اجرای برنامه در حفظ آبخوان‌ها با بررسی وضعیت سطوح سفره‌های زیرزمینی در کوتاه و درازمدت قابل سنجش است، حفاظت از سفره‌های آب زیر زمینی با مسدود کردن بعضی از چاه‌های غیر مجاز هم اکنون آغاز شده است، ولی فشار جمعیت مهاجر و تقاضا برای کشاورزی چنان زیاد و شدید است، که جز با اعمال مدیریت کلان و برنامه‌های جدی حاکمیتی نمی‌توان انتظار موفقیت برنامه‌های حفاظت از سفره‌های آب زیر زمینی را داشت، اگرچه عمدتاً به دلیل مدیریت نامناسب و حمایت‌های مالی محدود، وضعیت بحرانی مهم‌ترین سفره‌های آب استان تهران ادامه دارد، مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی در حوضه‌های مواجه با فرونشست زمین به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی مهم است، زیرا می‌تواند با حفظ سفره‌های زیرزمینی و جلوگیری از کاهش آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین را به حداقل برساند.

در حال حاضر ۳۰ شهر از استان تهران با فرونشست دست و پنجه نرم می‌کنند

همانطور که مشاهده می‌کنیم، پدیده فرونشست در استان تهران تبدیل به یک بحران شده است، به همین دلیل از مدیرکل مدیریت بحران استانداری تهران در خصوص برنامه‌های این اداره کل برای مقابله با فرونشست سوال کردیم، وی در پاسخ به خبرنگار مهر گفت: مقابله با فرونشست، در کارگروه مخاطرات ملی در حال بررسی است و اقدامات لازم در این خصوص در این کارگروه ریل گذاری و اجرا می‌شود.

منصور درجاتی اضافه کرد: در حال حاضر ۳۰ شهر از استان تهران با فرونشست دست و پنجه نرم می‌کنند، که این نگرانی وجود دارد، که با ادامه روند کاهش سطح آب زیر زمینی و فرونشست‌ها، حتی زمین‌لرزه‌هایی با قدرت متوسط نیز تخریب گسترده در پی داشته باشد و اقداماتی مانند پلمب چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند در چاه‌های مجاز، استفاده حداکثری از روان آب‌ها، تأسیس تصفیه خانه‌ها، نصب تجهیزات کامل شتاب سنج در ارتفاعات و اطراف تهران و… از جمله برنامه‌هایی است، که در حال اجرا است.

وی افزود: البته تأثیر اقدامات انجام شده چندین سال بعد نشان داده می‌شود و این پدیده طی یکی دو روز ایجاد نشده که یکی دو روز نیز مشکل حل شود.

دستگاه‌های اجرایی برنامه خود برای مقابله با پدیده فرونشست زمین را اعلام نکرده‌اند

قبل از این نیز غلامعلی جعفرزاده ایمن‌آبادی، رئیس سازمان نقشه برداری ایران، هشدار داده بود، که ۲۹ استان از جمله تهران در معرض خطر فرونشست زمین است.

به گفته وی اطلاعات ۱۱۰ نقطه و ۴۴ منطقه در ایران توسط این مؤسسه بررسی و پایش و در اختیار مسئولان قرار داده شده اما هیچکدام از دستگاه‌های اجرایی برنامه خود برای مقابله با پدیده فرونشست زمین را اعلام نکرده‌اند.

در حالی که ایران کشوری خشک و کم بارش محسب می‌شود؛ پنجمین کشور دارای کشت‌های آبی است، کشت‌هایی که منابع آب زیرزمینی را با بحران مواجه کرده و باید هرچه سریع‌تر تغییر جدی در این روش کشت ایجاد شود، جایگزین کردن پساب با آب‌های حاصل از منابع سفره‌های زیرزمینی می‌تواند، در کاهش پدیده فرونشست میسر باشد.

در هر صورت به نظر می‌رسد، گرفتار نوعی بی تفاوتی هولناک در مواجهه با پدیده فرونشست و دیگر مخاطرات از این قبیل شدیم، که می‌طلبد، مسئولان امر بیش از پیش به آن اهمیت داده و شاهد کاهش و استانداردسازی میزان فرونشست در استان تهران باشیم.