برای جلوگیری از بحران اتمی تصادفی بر سر ایران چه باید کرد؟

بولتن دانشمندان اتمی آمریکا در مطلبی به قلم ساموئل ام هیکی نوشت: هیچ نشانه ای مبنی بر شروع مجدد مذاکرات هسته ای با ایران وجود ندارد. اما پس از هفته ها رایزنی، در مورد روش و زمان بازرسی بازرسان هسته ای سازمان ملل متحد برای سرویس دوربین های نصب شده در تاسیسات هسته ای ایران توافق حاصل شد. با توجه به قطع دسترسی بازرسان در ماه فوریه، این توافق امکان بازیابی تصویر کاملی از برنامه هسته ای ایران و احیای توافق هسته ای ایران را زنده نگه داشته است. این همچنین اولین نشانه واقعی از همکاری ایران از زمان روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور جدید در ماه اوت است.

به گزارش سرویس بین الملل «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده است: توافق هسته ای ایران که به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک نیز شناخته می شود، آخرین آزمایش در مورد میزان تحمل کشورها در ارتباط با بازرسی بازرسان هسته ای سازمان ملل متحد از تأسیسات هسته ای شان است. با این حال، فشارهای استثنایی از سوی کسانی وجود دارد که معتقدند اجبار نظامی در جلوگیری از اشاعه موثرتر از سیستم های انکار است. چند روز پس از انتخابات ریاست جمهوری در ایران، حمله هواپیماهای بدون سرنشین به تاسیسات تولید سانتریفیوژ ایران در 23 ژوئن به تجهیزات نظارتی آژانس بین المللی انرژی اتمی آسیب رساند. در حالی که دولت اسرائیل در مورد این حمله اظهار نظری نکرد، شرکت فناوری سانتریفیوژ ایران واقع در شهر کرج در لیست اهدافی که اسرائیل در اوایل سال گذشته به دولت ترامپ ارائه کرد، به چشم می خورد. در حال حاضر، ایران به آژانس بین المللی انرژی اتمی اجازه داده است تا در هر مکانی به غیر از سایت کرج دوربین ها را سرویس کند.

اقدامات خرابکارانه کاملاً با رژیم راستی آزمایی هسته ای جهانی در تضاد است زیرا دولتها باید اطمینان داشته باشند که در صورت پیروی از چارچوب توافق شده، مجازات متوقف می شود. علاوه بر این، عدم احیای توافق هسته ای ایران می تواند احتمال استفاده از ابزارهای راستی آزمایی به دست آمده برای دیگر چالش های گسترش سلاح های هسته ای مانند کره شمالی یا کشور آستانه هسته ای بعدی را از بین ببرد. از بین رفتن این تکنیک ها، تلاش ها برای بهبود رژیم جهانی عدم اشاعه را تضعیف می کند. همانطور که تجربیات ایالات متحده در خروج از افغانستان نشان می دهد، اطلاعات دقیق برای تصمیم گیری آگاهانه و جلوگیری از بحران بسیار مهم است. پیش فرض های اشتباه می تواند عواقب ناگواری داشته باشد.

پروتکل های راستی آزمایی هسته ای فعلی قوی ترین پروتکل های تاریخ هستند. با این حال، بسیاری از این ابزارهای حقوقی برآمده از بحران هستند و جنبه ی داوطلبانه دارند و نه اجباری. به عنوان مثال، با ایجاد پروتکل الحاقی در سال 1997، قدرت بازرسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به میزان قابل توجهی افزایش یافت تا اطمینان حاصل شود که اظهارات دولتها صحیح و کامل است. ریشه این پروتکل در خاورمیانه است. پس از جنگ 1991 خلیج فارس، آژانس بین المللی انرژی اتمی متوجه شد که نمی تواند تشخیص دهد آیا مواد هسته ای مورد استفاده در برنامه هسته ای غیرنظامی به برنامه مخفی سلاح های هسته ای تغییر مسیر داده است یا خیر. بازرسان بین المللی مبهوت شده بودند که برنامه هسته ای عراق، در زمان صدام حسین می تواند مواد شکاف پذیر کافی برای سلاح هسته ای را طی 12 تا 18 ماه تولید کند. در حالی که پیش بینی قبلی در این زمینه 4 الی 5 سال بود.

آژانس بین المللی انرژی اتمی هیچ قدرتی برای اعمال ضمانت ها یا مجازات کسانی که استانداردها را رعایت نمی کنند، ندارد بلکه فقط می تواند از اختیاراتی که به آن داده شده استفاده کند. این محدودیت ها باعث شده است که برخی از کشورها علیه ضمانت های آژانس بین المللی انرژی اتمی عمل کنند. بدون دسترسی به طیف گسترده ای از داده ها که تحت رژیم راستی آزمایی دقیق در دسترس خواهد بود، ایالات متحده از ادعاهای اطلاعاتی غیرموجه و نادرست برای اثبات ادعای خود مبنی بر احیای برنامه تسلیحات هسته ای عراق با وجود ارزیابی آژانس بین المللی انرژی اتمی استفاده کرد. حمله ی سال 2003 نشان می دهد که عراق در واقع برنامه تسلیحاتی خود را بازسازی نکرده است.

امروزه، 137 کشور پروتکل الحاقی را به اجرا گذاشته اند اما در مورد کشورهایی که این پروتکل را نپذیرفته اند مانند آرژانتین، برزیل، مصر و عربستان سعودی هیچ کس نمی تواند مطمئن باشد که در برنامه های هسته ای غیرنظامی آنها مواد هسته ای برای استفاده در ساخت سلاح به کار می روند یا خیر. در مورد ایران، پروتکل الحاقی در سال 2015 به صورت موقت اجرا شد. این موضوع در توافق هسته ای ایران تصریح شد و برنامه ریزی هایی صورت گرفت تا این توافق در سال 2023 به طور کامل تصویب شود. حال آنکه از اواخر فوریه این پروتکل به طور کامل اجرا نشده است.

تصویب توافقنامه های الحاقی توافق هسته ای ایران، تجدیدنظر مداوم و تکامل نظم هسته ای جهانی بدون شک بزرگترین موفقیت این توافق به شمار می روند. تصویب توافقنامه پادمان جامع، پروتکل الحاقی و نهادهای متعدد چندجانبه برای حفاظت، محدودسازی و نظارت همه جانبه بر تجارت هسته ای، اعتماد بر ارزیابی آژانس را تقویت کرده است. اما این سازوکارها برای رفع نگرانی ها در مورد برنامه هسته ای ایران کافی نبود. علی رغم سیاسی شدن توافق هسته ای ایران در کنگره، برجام نشان دهنده طرح راستی آزمایی هسته ای در آینده است تا از دستیابی سریع هر کشوری به سلاح هسته ای جلوگیری کند.

به طور خاص، توافق هسته ای ایران مقدار و سطح غنی سازی اورانیوم و همچنین تعداد و پیچیدگی سانتریفیوژهای فعال را محدود کرده و تولید آب سنگین را هم محدود می کند. همچنین مانیتورینگ مداوم سانتریفیوژها و لوله های روتور سانتریفیوژ، دسترسی مستمر به تأسیسات نطنز، نظارت بر تولید یا دستیابی به هرگونه کنسانتره سنگ اورانیوم و افزایش دسترسی های مدیریت شده، به این معنی است که آژانس بین المللی انرژی اتمی می تواند نقض مشکوک را بررسی کند.

این توافق همچنین دو اصل کلیدی را القا کرد که باید جهانی شوند. اول، یک برنامه هسته ای غیرنظامی باید متناسب با انرژی یا نیازهای مربوط به آن باشد. دوم، آژانس بین المللی انرژی اتمی حق نظارت بر ممنوعیت فعالیت های تسلیحاتی را دارد، فعالیت هایی که مربوط به توسعه یا تهیه تجهیزات برای تولید سلاح های هسته ای است. این اولین موافقت نامه ای است که مجموعه ای از فعالیت های ممنوعه مرتبط با تسلیحات را تعریف می کند و یک کانال تدارکاتی برای نظارت بر مواد و فناوری هایی که ایران به دنبال دستیابی به آنهاست و می تواند به یک برنامه مخفی هدایت شود، ایجاد کرده است. این ها قوی ترین نمونه های اقدامات مسدود کننده و ابزارهای راستی آزمایی در جهان هستند. اما تمدید زمان بندی این فعالیت ها که به بندهای غروب آفتاب معروف است یا اعمال آنها در سایر کشورها مستلزم احیای توافق هسته ای و جلوگیری از اقدامات بیشتر خرابکاری هسته ای است.

این اقدامات، حداقل تا زمان پایان قرارداد، اطمینان بالایی از عدم وقوع فعالیت های مرتبط با سلاح را ایجاد می کند. آنها همچنین می توانند به عنوان الگویی برای سایر کشورهایی که می خواهیم در مورد ماهیت صلح آمیز تاسیسات هسته ای آنها اطمینان حاصل کنیم، ترویج شوند. در حال حاضر، آژانس بین المللی انرژی اتمی در حال بررسی چندین مکان است که احتمال می رود در آن ها ذرات هسته ای با منشاء انسانی وجود داشته باشد. منظور موادی هستند که فراتر از حالت طبیعی خود فرآوری شده اند. اما این نباید به معنای از دست دادن امکان نظارت به طور کلی باشد. اگر ایران صادق باشد که پیشرفت در زمینه تسلیحات هسته ای را متوقف کرده است، می تواند چنین نگرانی هایی را در آینده به صورت داوطلبانه از طریق شفاف سازی برطرف کند. منافع ملی ایران ایجاب می کند به جهان اطمینان دهد که هیچ برنامه هسته ای مخفی ندارد. با این حال، اگر سیاست های برنامه هسته ای ایران بیش از حد چالش برانگیز باشد، ابزارهای راستی آزمایی جدید برای حل یک بحران واقعی مفید نخواهد بود. توماس شلینگ، نظریه پرداز کنترل تسلیحات و توسعه دهنده نظریه بازی ها تصریح کرده است: یکی از اصول تأسف بار این است که تخریب چیزها آسانتر از ایجادش است. امیدواریم ابزارهای راستی آزمایی و نظارت پیشرو در توافق هسته ای ایران قربانی ابتکارات انسانی نباشند.