چگونه 11 میلیون نفر در طول دو سال در بهشت کمونیسم جان خود را از دست دادند؟ | قحطی بزرگ

در فاصله زمانی دو سال، یعنی سال­های 1932 و 1933، نزدیک به 11 میلیون نفر در اتحاد جماهیر شوروی به خاطر قحطی بزرگ جان خود را از دست دادند. برحسب تعداد کل مرگ ومیر ناشی از قحطی، این دومین قحطی بزرگ در قرن بیستم به شمار می­رود. حداقل 30 تا 45 درصد از قربانیان قحطی بزرگ شوروی، گروه­های قومی – نژادی اوکراینی بودند که تا قبل از قحطی، 21 درصد از جمعیت اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل می­دادند. دلایل قحطی شوروی و همچنین دلیل نرخ به شدت بالای مرگ ومیر اوکراینی ­ها همواره یک سوال بحث برانگیز بوده است.

یک گروه ادعا می­کنند که قحطی، در حقیقت یک اتفاق عمدی بود که دولت شوروی به خاطر حذف کشاورزان اوکراینی این فاجعه را رقم زد. برای مثال «کانکوئست» در سال 1986 چنین ادعایی را مطرح کرد. اوکراینی­ها بزرگترین گروه قومی – نژادی در تولید حبوبات در شوروی بودند و هویت آنها بسیار شناخته شده و مستحکم بود. همچنین کشاورزان اوکراینی سابقه مبارزه با نیروهای بلشویک را در طول جنگ داخلی قبل از انقلاب شوروی داشتند و پس از انقلاب نیز در برابر حکومت که می­خواست کشاورزی آنها را کنترل کند، مقاومت می­کردند (بخش کشاورزی در آن زمان تقریباً نیمی از تولید ناخالص داخلی شوروی را تشکیل می­داد). «گرازیوزی» در مقاله­ای که در سال 2015 منتشر کرد با ارائه توضیحات فوق این گونه نتیجه میگیرد که رژیم شوروی، با هدف کنترل تولید بخش روستایی، کشاورزان اوکراینی را از طریق ایجاد قحطی مورد هدف قرار داد. بعضی از محققان پایشان را از این هم فراتر گذاشته­اند و می­گویند حکومت شوروی، با هدف کنترل تولید بخش روستایی، کشاورزان اوکراینی را از طریق ایجاد قحطی مورد هدف قرار داد. بعضی از محققان پایشان را از این هم فراتر گذاشته­­اند و می­گویند حکومت شوروی، با هدف حذف گروه­های قومی – نژادی اوکراینی، قحطی را به وجود آورد (در اوکراین، به قحطی، «هولودومور» یا «Holodomor» می­گویند. این واژه به معنای «کشتن از طریق به وجود آوردن گرسنگی» است.)

در کنار همه این حرف­ها، گروه دیگری از محققان خلاف چنین چیزهایی را مطرح می­کنند. این ادعا که در جریان به وجود آمدن قحطی بزرگ شوروی، هیچ خطای سیستماتیکی (Bias) علیه گروه­های قومی – نژادی اوکراینی وجود نداشت .تاریخ نگاران اشاره می­کنند که مناطق خارج از اوکراین نیز قحطی را تجربه کردند که برای مثال «کندراشین» یکی از این تاریخ نگاران است. بعضی این ادعا را مطرح می­کنند که اگرچه اوکراین، نرخ بالاتری از مرگ­و­میر  را نسبت به بقیه بخش­های اتحاد جماهیر شوروی تجربه کرد، اما این امر، خواسته حکومت مرکزی نبود و چیزی بود که به طور خود به خودی و بدون دخالت حکومت اتفاق افتاد. این دسته از محققان، دلیل نرخ بالاتر مرگ­ومیر در اوکراین نسبت به سایر مناطق را آب و هوای بد و سیاست­هایی می­دانند که قبل از قحطی در اوکراین به اجرا درآمد (سیاست­هایی که به برداشت کمتر محصول در زمان قبل از قحطی و در نتیجه نرخ بالاتر مرگ­ومیر در جریان قحطی منجر شد). برای مثال «دیویس و ویت کروفت» در سال 2004 و «کوتکین» در سال 2017 چنین استدلال­هایی را مطرح کرده­اند. بحث بر سر اینکه دلیل قحطی چه بوده و اینه آیا قحطی بزرگ شوروی یک اتفاق طبیعی بوده یا مصنوعی، یک کوچه بن بست است؛ چرا که داده کافی برای ارزیابی فرضیه­های مختلف و در نتیجه اعتبار سنجی آنها نسبت به هم وجود ندارد. با این حال، مقاله «دلایل اقتصاد سیاسی قحطی بزرگ شوری در سال­های 1932 و 1933» که در جولای 2021 به قلم «آندره مارکویچ»، «ناتالیا نائومنکو» و «نانسی کیان» در NBER به چاپ رسیده است، تلاش می­کند ما را از این کوچه بن بست نجات دهد. هم بخش اصلی این مطالعه به سوال که «دلیل قحطی شوروی چه بوده است؟»، توجه دادن به محدودیت داده­ها از طریق ایجاد بزرگترین پایگاه داده جامع در اتحاد جماهیر شوروی بین سال­های 1922 تا 1940 است (دوره میان دو جنگ جهانی). آنها با کنار هم گذاشتن همه منابع موجود، این داده­ها را بر اساس مناطق مختلف در سال­های مختلف دسته بندی کرده­اند. پایگاه داده آنها شامل اطلاعاتی درمورد عوامل اقتصادی، سیاسی، تاریخ، جغرافیایی و آب و هوایی است. این پایگاه داده، مربوط به سه بخش از پرجمعیت­ترین بخش­های اتحاد جماهیر شوروی است: روسیه، اوکراین و بلاروس. حجم عظیم نمونه، افق زمانی بلند مدت و متغیرهای مختلفی که نویسندگان مقاله به آنها روی آوردند، این امکان را برایشان فراهم آورده که بتوانند فضایی را برای سنجش فرضیه­های رقیب در برابر هم به وجود آورند و ما را به این جواب برسانند که آیا چیزی به نام «تورش اوکراینی» در جریان قحطی بزرگ شوروی وجود داشته است یا خیر (تورش اوکراینی به معنی دخالت حکومت مرکزی در به وجود آوردن قحطی و از بین بردن اوکراینی­هاست).

به طور دقیق­تر، مقاله مذکور سعی میکند به دو سوال مشخص پاسخ دهد: اول اینکه آیا گروه­های قومی – نژادی اوکراینی، نرخ بالاتری از مرگ­ومیر را نسبت به سایر مناطق اتحاد جماهیر شوروی در جریان قحطی بزرگ تجربه کردند؟ دوم هم اینکه اگر این نرخ بالاتر بوده، دلیل آن یک تورش سیستماتیک در سیاست­های حکومت مرکزی بوده یا عواملی خارج از کنترل حکومت در سال 1932 موجب شدند که نرخ مرگ­ومیر در اوکراین نسبت به سایر مناطق بالاتر باشد؟ مضاف بر این، نویسندگان مقاله شواهد وسیعی را برای پرده برداشت از محرک­های بالقوه ایجاد «تورش اوکراینی» ارائه می­کنند و سعی می­کنند به این سوال ضمنی پاسخ دهند که «چه چیزهایی پتانسیل این را داشته که به تورش اوکراینی منجر شود؟»

مقاله «دلایل اقتصاد سیاسی قحطی بزرگ شوروی در سال­های 1932 و 1933» تلاش برای پاسخ­دهی به یکی از بزرگترین معماهای مربوط به تاریخ اتحاد جماهیر شوروی را با مستند سازی الگوهای مربوط به نرخ ­های مرگ­ومیر ناشی از قحطی در اوکراین آغاز می­کند. نویسندگان مقاله این ادعا را مطرح می­کنند که مرگ­ومیر در اوکراین فقط طی قحطی یعنی سال­های 1932 و 1933، با سهم اوکراینی­ ها از جمعیت ارتباط دارد. به طوری که در سال­های قبل و بعد از قحطی، این ارتباط منفی است. به زبان ساده ­تر آنها می­گویند در حالی در سال­های قحطی، نرخ مرگ­ومیر اوکراینی­ها بیشتر از نرخ مرگ سایر مناطق بود که در سال­های قبل و بعد از قحطی چنین چیزی رخ نمی­داد. همچنین آنها توضیح می­دهند که در جریان قحطی سال 1892، نرخ مرگ­ومیر اوکراینی­ها نسبت به روسیه و بلاروس و سایر مناطق بیشتر نبوده است (قحطی سال 1892، آخرین قحطی بزرگ در این مناطق تحت حکومت تزارها بود). با وجود چنین شواهدی، آیا باز هم می­توان گفت که دلیل نرخ بالاتر مرگ­ومیر در اوکراین در جریان قحطی بزرگ شوروی در سال­های 1932 و 1933، خصیصه­ های اوکراین و ویژگی­های مربوط به گروه­های قومی – نژادی اوکراینی بوده است؟ آیا باز هم می­توان گفت که سرمایه اجتماعی، نهادهای غیر رسمی یا هنجارهای فرهنگی باعث شدند که در جریان قحطی بزرگ شوروی، نرخ مرگ­ومیر در اوکراین نسبت به سایر مناطق بیشتر باشد؟ طبیعتاً خیر، چرا که اگر چنین بود، باید در سالهای قبل و بعد از قحطی بزرگ نیز نرخ مرگومیر در اوکراین نسبت به سایر مناطق اتحاد جماهیر شوروی بیشتر می­بود و اگر هم کسی این ادعا را مطرح کند که داستان مرگ­ومیر در زمان­های عادی با داستان مرگ­ومیر در زمان قحطی متمایز است، با این سوال مواجه خواهد شد که «پس چگونه است که در جریان قحطی 1892، نرخ مرگ­ومیر اوکراینی­ها نسبت به سایر مناطق بیشتر نبود؟».

مقاله «دلایل اقتصاد سیاسی قحطی بزرگ شوروی در سال­های 1932 و 1933» یک یافته بسیار جالب دیگر دارد. در اینکه نرخ مرگ­ومیر اوکراینی­ها بیشتر از مرگ­ومیر سایر مناطق جماهیر شوروی بود، شکی نیست و مقاله صحت چنین چیزی را تایید می­کند. بیایید به سال­های 1932 و 1933 و به اتحاد جماهیر شوروی برویم. فرض کنید می­توانید از اوکراین دیدن کنید و سپس با گذر از مرز وارد روسیه شوید. اگر چنین چیزی ممکن بود، می­توانستیم به وضوح ببینیم که نرخ مرگ­ومیر در اوکراین بیشتر از روسیه است. اما اگر آدم­هایی دقیق می­بودیم (مانند نویسندگان مقاله) یک چیز عجیب توجهمان را جلب می­کرد: اینکه اگر چه با گذر از مرز و رفتن از اوکراین به روسیه، به طور کلی، نرخ مرگومیر کاهش می­یافت، اما چنین چیزی در مورد نرخ مرگ­ومیر گروه­های قومی و نژادی اوکراینی صحت نداشت. می­دانید معنای این حرف چیست؟ اینکه گروه­های قومی و نژادی اوکراینی در سایر مناطق اتحاد جماهیر شوروی مانند روسیه و بلاروس، بیشتر از غیر اوکراینی­ها جانشان را از دست داند. بنابراین می­توان گفت در جریان قحطی بزرگ شوروی، این مرزبندی ­های قومی و نژادی بود که اهمیت داشت، نر مرزبندی­های حکومتی و منطقه ­ای.

بنابراین مقاله مورد نظر ما در اولین بخش از توضیحاتش به وضوح از این باور حمایت می­کند که «یک سرکوب سیستماتیک و عمدی علیه اوکراینی ­ها در جریان قحطی بزرگ شوروی صورت گرفت». نتیجه تجزیه و تحلیل داده­ های آنها نشان می­دهد بیش از 92 درصد از کل مرگ­ومیر ناشی از قحطی در اوکراین را می­توان با «تورش اوکراینی» (تمایل حکومت مرکزی یه حذف اکراینی­ ها) توضیح داد مقاله «دلایل اقتصاد سیاسی قحطی بزرگ شوروی در سال­های 1932 و 1933» در ادامه، یافته ­های بیشتری را برای حمایت از این باور که در جریان قحطی بزرگ شوروی، علیه اوکراینی­ها تورش وجود داشت. ارائه می­کند. همچنین از عواملی که می­توانستند محرک حذف عمدی اوکراینی­ ها از سوی حکومت مرکزی باشند پرده بر می­دارد.

نویسندگان مقاله توضیح می­دهند که انگیزه اقتصادی اصلی حکومت مرکزی اتحاد توضیح می­دهند که انگیزه اقتصادی اصلی حکومت مرکزی جماهیر شوروی برای حذف اوکراینی ­ها، هدف رژیم برای کنترل کشاورزی بود. همچنین حکومت مرکزی دیده بود که گروه­های قومی و نژادی اوکراینی، به طور سنتی و تاریخی، مقاومت بیشتری در برابر بلشویک­ها و سایر گروه­ها از خود نشان داده بودند. داده­های مقاله از این ادعا حمایت می­کند که اوکراینی­ها، در برابر اصلاحات بخش کشاورزی (گذار از کشاورزی حقوقی به سمت کشاورزی اشتراکی و از بین رفتن حقوق مالکیت) که حکومت مرکزی اتحاد جماهیر شوروی به آن روی آورد بیشترین مقاومت را نسبت به سایر مناطق از خود نشان دادند. این مقاومت اوکراینی­ها خلاف اندیشه­ هایی بود که اتحاد جماهیر شوروی بر پایه آن تاسیس شد.

اما این حرف­ها واقعاً تا چه حد می­تواند صحت داشته باشد؟ آیا حکومت مرکزی در اتحاد جماهیر شوروی واقعاً انگیزه این را داشت که در یک اقدام به شدت ظالمانه علیه اوکراینی­ ها، برای آنها قحطی به وجود آورد و از این طریق آنها را از میان بردارد؟ نویسندگان مقاله توضیح می­دهند که حکومت مرکزی شوروی به خاطر مقاومت کشاورزان اوکراینی و به طول کلی مقاومت گروه­های قومی و نژادی اوکراینی در برابر اصلاحات ساختاری که مد نظر حکومت مرکزی بود، اقدام به حذف آنها از طریق قحطی کرد. اما آیا واقعاً این اصلاحات ساختاری برای حکومت مرکزی شوروی آنقدر مهم بود که به طور عمدی و از طریق به وجود آوردن قحطی بخواهد میلیون­ها نفر از مخالفان بالقوه و بالفعل خود را حذف کند؟ برای اینکه ببینیم پاسخ به این سوال مثبت است یا منفی، باید ببینیم اتحاد جماهیر شوروی چگونه به وجود آمد و چه اندیشه­ای در سر داشت.

در 25 سپتامبر 1917، لنین یک شعار در میان روس­ها احیا کرده بود: «همه قدرت برای شوروی» آنچه لنین استارت آن را زد، به انقلابی منجر شد  که همان انقلاب اکتبر 1917 است که در ادبیات سیاسی شوروی با نام انقلاب بزرگ سوسیالیستی اکتبر شناخته می­شود. اکتبر سرخ، قیام اکتبر، انقلاب بلشویک و کودتای بلشویک، از دیگر نام­های این انقلاب است. بلشویک، حزب کارگری و مارکیست سوسیال دموکرات روسی بود که در انقلاب اکتبر 1917، قدرت نظامی را در دست داشت. حزبی که از سوی لنین و در سال 1903، تاسیس شده بود. در نتیجه این انقلاب، دولت موقت روسیه نابود شد و جمهوری روسیه و دوگانگی قدرت پایان یافت. سپس اتحاد جماهیر شوروی آغاز به کار کرد و همه قدرت در دست انقلابیون به رهبری لنین، متمرکز شد. همه این اتفاقات، زیر سایه چند ایدئولوژی پر شباهت به هم بود که در صدر آنها، لنینیسم قرار داشت لنینیسم، یک ایدئولوژی سیاسی است که همان طور که از نام آن برمی­آید، ولادیمیر لنین، مارکسیست انقلابی روس پایه گذار آن بود. هدف این ایدئولوژی در یک جمله، به وجود آوردن دیکتاتوری طبقه کارگر (پرولتاریا) به رهبری یک حزب انقلابی ونگارد (حزب پیشتاز) است. چیزی که لنین عقیده داشت به تاسیس کمونیسم منجر می­شود و باید این گونه باشد. در لنینیسم، کارکرد حزب ونگارد یا حزب انقلابی ونگارد (که بعد از انقلاب اکتبر 1917، حزب بلشویک به عنوان حزب انقلابی پیشتاز این نقش را بر عهده گرفت)، این است که برای طبق کارگر، چیزهایی همچون آموزش فراهم و آنها را سازماندهی کند و همچنین، رهبری انقلابیون برای از بین بردن سرمایه­داری در امپراتوری روسیه را بر عهده بگیرد.

لنین در سال 1917 کتابی با عنوان «امپریالیسم، بالاترین سطح سرمایه­داری» نوشت؛ کتابی که حاوی اندیشه­ های اقتصادی اوست. در این کتاب توضیح داد که سرمایه­داری، به یک سیستم مالی جهانی تبدیل می­شود و در چنین سیستمی، کشورهای صنعتی، سرمایه مالی را به مستعمره ­هایشان صادر می­کنند و در همین حین، نیروی کار و منابع طبیعی آنها را به استثمار می­گیرند. لنین توضیح می­دهد که این استثمار (بهره­کشی)، به کشورهای ثروتمند اجازه می­دهد استاندارد زندگی کارگران آنها در مقایسه با کشورهای فقیر، بالاتر باشد و همین موضوع، باعث می­شود که در کشورهای ثروتمند سرمایه­داری، یک رابطه صلح جویانه میان نیروهای کار و سرمایه­داران پدید آید. بنابراین در این کشورها، انقلاب پرولتاریایی کارگران و کشاورزان اتفاق نمی­افتد و در نتیجه، سیستم مالی جهانی که یک سیستم امپریالیستی است، پا بر جا می­ماند. لنین توضیح می­دهد که در چنین شرایطی، اولین انقلاب پرولتاریایی باید در یک کشور توسعه نیافته رخ دهد؛ کشوری همچون امپراتوری روسیه. لنین در سال 1915 می­نویسد: «کارگران جهان، با هم متحد شوید! توسعه نابرابر اقتصادی و سیاسی، قانون مطلق سرمایه­داری است. پیروزی سوسیلالیسم، در چند کشور یا حتی فقط در یک کشور سرمایه­داری، یک امر ممکن است. سپس طبقه پرولتاریای پیروز در آن کشور که از سرمایه داران سلب مالکیت کرده و تولیدات سوسیالیستی خودش را سازمان دهی کرده است، در برابر بقیه جهان، جهان سرمایه­ داری، خواهد ایستاد.»

حالا خودتان قضاوت کنید که با توجه به اندیشه ­های لنین و اهدافی که پس از انقلاب اکتبر 1917 وجود داشت «آیا اصلاحات ساختاری مورد نظر حکومت مرکزی شوروی آنقدر مهم بود که بخواهد در جریان قحطی بزرگ 1932 و 1933، به طور عمدی علیه اوکراینی­ها برنامه ریزی کند و آنها را از میدان به در کند یا خیر؟» پاسخ مقاله «دلایل اقتصاد سیاسی قحطی بزرگ شوروی در سال­های 1932 و 1933» به این سوال مثبت است. این مقاله در بخش نتیجه­گیری خود توضیح می­دهد که «در جریان قحطی، تنها طی دو سال، گروه­های قومی و نژادی اوکراینی که از نظر تعداد، دومین گروه قومی و نژادی در اتحاد جماهیر شوروی بودند، از میان برداشته شدند. بین سال­های 1926 تا 1939 سهم اوکراینی ها از جمعیت اتحاد جماهیر شوری از 21 درصد به 16 درصد رسید. همچنین در مناطقی که حبوبات تولید می­کردند، سهم اوکراینی­ها از جمعیت از 43 درصد به 37 درصد کاهش یافت. دلیل چنین چیزی، سیاست­های حکومت مرکزی علیه اوکراینی­ ها بود. چرا که ایدئولوژی بلشویک­ها با اندیشه ­های اوکراینی­ ها سازگاری نداشت و همچنین حکومت مرکزی، جایی برای گروه­های قومی و نژادی در اتحاد جماهیر شوروی قائل نبود.»