در جست‌وجوی بیمار صفر کرونا
با گذشت قریب به ۱۸ ماه از عالمگیری بیماری کووید-۱۹، سازمان جهانی بهداشت ۵ سناریوی احتمالی برای منشا ویروس سارس-کوو-۲ را مطرح کرده است.
«در حالی که ویروس عامل بیماری کرونا همچنان در جهان می‌تازد و قربانی می‌گیرد، جست‌وجوها برای یافتن ریشه ویروس عامل کووید-۱۹ ادامه دارد. روشن‌شدن سرمنشأ مسیری که این ویروس برای جهش از حیوانات به انسان طی کرده و به آلودگی بیش از ۲۱۶ میلیون نفر و کشته‌شدن بیش از چهار و نیم میلیون نفر تا هشتم شهریور ۱۴۰۰ منجر شده است، برنامه‌ریزی برای ادامه مبارزه با عالمگیری این بیماری را به موفقیت نزدیک‌تر می‌کند. با وجود سناریوهای مختلف مطرح‌شده، اظهار نظر اخیر یکی از مدیران سازمان بهداشت جهانی به نظر می‌رسد یافتن بیمار صفر کرونا را محتمل‌تر کرده است. تاکنون بزرگ‌ترین مطالعه برای بررسی ریشه ویروس سارس-کوو-۲ (SARS-CoV-2) گزارش سازمان جهانی بهداشت است که در دهم فروردین ۱۴۰۰ از سوی تیمی از محققان بین‌المللی که برای بررسی سناریوهای احتمالی شیوع اولیه ویروس به چین سفر کرده بودند، منتشر شد.
آنجلا راسموسن، ویروس‌شناس مرکز علوم و امنیت جهانی دانشگاه جورج‌تاون می‌گوید: «با توجه به این که ریشه‌یابی ویروس - اگر محققان موفق به انجام آن شوند - معمولا سال‌ها طول می‌کشد، ارائه پاسخ‌های سریع و قطعی غیر ممکن است اما فکر می‌کنم در این مورد شواهد کافی داریم که بگوییم برخی از پاسخ‌ها محتمل‌تر از بقیه هستند.»
گزارش سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد ویروس به احتمال زیاد قبل از این که به بدن انسان راه یابد، از یک حیوان به حیوان دیگر منتقل شده است. محققان همچنین شواهدی را بررسی کردند که نشان می‌داد ویروس مستقیما از یک حیوان به عنوان میزبان اصلی به انسان منتقل شده یا از زنجیره تأمین مواد غذایی منجمد و سرد عبور کرده است. افزون بر این، محققان احتمال نشت تصادفی ویروس از آزمایشگاه ووهان را نیز بررسی و در نهایت آن را سناریویی «بسیار بعید» دانستند.
گزارش سازمان جهانی بهداشت با تأکید بر شواهد قانع‌کننده مبنی بر ظهور ویروس سارس-کوو-۲ در طبیعت و «مهندسی‌شده» نبودن آن، بر احتمال طبیعی‌بودن ریشه ویروس تأکید می‌کند. بسیاری از دانشمندان از جمله آنتونی فائوچی، مدیر انستیتوی ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی ایالات متحده، مدت‌هاست احتمال مهندسی‌شده بودن ویروس را رد کرده‌اند.
در ادامه شواهدی را بررسی می‌کنیم که گزارش سازمان جهانی بهداشت برای فرضیه‌های مختلف ارائه می‌دهد و استفاده‌هایی که کارشناسان از این شواهد برای شناخت ریشه احتمالی ویروس عامل کووید-۱۹ کرده‌اند.
انتقال مستقیم از حیوانات به انسان
ارزیابی سازمان جهانی بهداشت: ممکن تا محتمل
اولین داستان منشأ سارس-کوو-۲ ساده است و حتما شنیده‌اید. در این فرضیه داستان زندگی ویروس از یک حیوان - احتمالا یک خفاش - که با یک انسان تماس داشته، شروع شده و ویروس بلافاصله از فرد آلوده به سایر انسان‌ها سرایت کرده است. گزارش سازمان جهانی بهداشت با استناد به شواهد محکم نشان می‌دهد بیشتر کروناویروس‌هایی که انسان‌ها را آلوده کرده‌اند، از جمله ویروس عامل شیوع سارس در سال ۱۳۸۲/ ۲۰۰۳، از حیوانات به انسان منتقل شده‌اند. بر اساس این فرضیه، خفاش مقصر اصلی در انتقال ویروس کروناست، زیرا این حیوان میزبان ویروسی است که از نظر ژنتیکی با سارس-کوو-۲ مرتبط است. این گزارش احتمال شیوع ویروس از پانگولین‌ها یا راسوها به انسان را تأیید می‌کند. اما دیوید رابرتسون، رئیس ژنومیک ویروسی و بیوانفورماتیک دانشگاه گلاسکو، می‌گوید: «تیم مشترک سازمان جهانی بهداشت بسیاری از گونه‌های جانوری غیر از خفاش را برای گزارش نمونه‌برداری کرده اما به خفاش به عنوان گونه منبع اشاره کرده است.»
رابرتسون می‌افزاید: «بنابراین، آن چه شما باید در این مرحله نگرانش باشید، این است که ویروس چگونه از خفاش به انسان رسیده است؟ آیا فردی در منطقه‌ای آلوده شده و سپس با قطار به ووهان رفته است؟»
انتقال مستقیم از خفاش به انسان امکان‌پذیر است: مطالعات نشان داده افرادی که در نزدیکی غارهای خفاش در استان یون‌نان چین جنوبی زندگی می‌کنند، دارای آنتی‌بادی ویروس‌های خفاش هستند اما بیشتر انسان‌ها معمولا زمان زیادی را در نزدیکی خفاش‌ها نمی‌گذرانند؛ مگر این که کارشان تحقیق درباره این حیوان باشد (که در این صورت نیز معمولا از تجهیزات محافظتی استفاده می‌کنند). بنابراین مشخص نیست اگر ویروس به طور مستقیم از خفاش به انسان منتقل شده است، چرا اولین مورد آلودگی در ووهان، حدود ۱۵۰۰ کیلومتر دورتر از غارهای خفاش در یون‌نان اتفاق افتاده است. افزون بر این، این گزارش خاطرنشان می‌کند حتی مرتبط‌ترین ویروس با خفاش هم برای تکامل و تبدیل‌شدن به سارس-کوو-۲ به دهه‌ها زمان نیاز دارد. از آنجا که دانشمندان ویروسی را در خفاش پیدا نکرده‌اند که بتواند حلقه گمشده باشد، تیم سازمان جهانی بهداشت این فرضیه را «ممکن تا محتمل» ارزیابی کرد.
انتقال از حیوانات به انسان از طریق یک میزبان واسط
ارزیابی سازمان جهانی بهداشت: محتمل تا بسیار محتمل
در غیاب مدرک قابل اثباتی که نشان دهد خفاش، ویروس را مستقیما به انسان منتقل کرده است، دانشمندان معتقدند نظریه محتمل این است که ویروس ابتدا به حیوان دیگری مانند یک راسو یا پانگولین منتقل شده است. ارتباط انسان‌ها با این حیوان، نسبت به خفاش‌ها بیشتر است.
انتقال ویروس از خفاش به یک حیوان دیگر می‌تواند چگونگی تطابق‌یافتن ویروس با بیماری‌زا بودن برای انسان را نیز توضیح دهد - هر چند رابرتسون می‌گوید احتمالا ویروس مجبور نبوده تغییر زیادی کند. تجزیه و تحلیل ژنومیک نشان می‌دهد سارس-کوو-۲ ویروسی عمومی است و نه خاص انسان. به همین دلیل می‌تواند به‌راحتی در میان گونه‌های مختلف مثل پنگولین‌ها، راسوها، گربه‌ها و سایر گونه‌ها منتقل شود.
گزارش سازمان جهانی بهداشت اشاره می‌کند کروناویروس‌های قبلی نیز برای آلوده کردن انسان، همین مسیر را طی کرده‌اند. برای مثال تصور می‌شود ویروس سارس قبل از ایجاد یک بیماری همه‌گیر انسانی، از خفاش به پنگوئن آفریقایی منتقل شده و ویروس عامل مرس نیز در شترهای عربی سراسر خاورمیانه یافت شده است.
دانیل لوسی، استادیار بیماری‌های عفونی در مرکز پزشکی دانشگاه جورج‌تاون می‌گوید: «شباهت‌های بین سارس-کوو-۲ و بستگان آن یعنی سارس و مرس، دلیل قانع‌کننده‌ای برای شباهت مسیرهای طی‌شده توسط آنهاست.
اما اگر این نظریه درست باشد، مشخص نیست حیوان واسط برای سارس-کوو-۲ چه حیوانی بوده است. تیم سازمان جهانی بهداشت نمونه‌هایی زیادی از حیوانات مزرعه را در سرتاسر چین مورد تجزیه و تحلیل قرار داد که آزمایش ویروس برای همه آنها منفی بود. با این حال این تیم معتقد است نمونه‌های کافی از حیوانات را هنوز آزمایش نکرده است.
انتقال از طریق غذاهای یخچالی یا منجمد
ارزیابی سازمان جهانی بهداشت: ممکن
فرضیه دیگر می‌گوید این ویروس احتمالا از طریق آن چه از آن به عنوان زنجیره سرد - زنجیره توزیع غذاهای منجمد و یخچالی - یاد می‌شود به انسان رسیده است. در این سناریو، ویروس ممکن است واقعا از خارج از چین منشا گرفته باشد اما در سطح بسته‌بندی مواد غذایی یا در خود مواد غذایی وارد این کشور شده باشد. این فرضیه از شواهدی نشأت گرفته که نشان می‌دهد عوامل بیماری‌زا می‌توانند در دماهای پایین بیشتر زنده بمانند. با این حال دانشمندان می‌گویند اگر چه زنجیره سرد ممکن است در موج‌های بعدی بیماری نقش داشته باشد اما دلایل کمی وجود دارد که نشان دهد چنین زنجیره‌ای منشأ همه‌گیری است. راسموسن خاطرنشان می‌کند کووید-۱۹ به‌ندرت از طریق سطوح منتشر می‌شود. وی می‌گوید: «یک راه قابل قبول‌تر برای انتقال ویروس از طریق زنجیره غذایی، انتقال آن از طریق حیواناتی است که برای مصرف انسان پرورش داده می‌شوند. اما این نظریه هم ما را به ایده حیوان واسط می‌رساند. برخی منتقدان ادعا می‌کنند این نظریه، نوعی دیدگاه انحرافی است که سوءظن‌ها در مورد چین را متوجه دیگر کشورها می‌کند. لوسی این فرضیه را نامحتمل‌ترین فرضیه از میان چهار فرضیه ارائه‌شده می‌داند و معتقد است ویروس نمی‌توانسته در مدت زمانی که برای انتقال بسته‌بندی‌های مواد غذایی از اروپا به دیگر کشورها لازم است، روی بسته‌بندی‌ها زنده بماند. وی همچنین این پرسش را مطرح می‌کند که چرا این عفونت باید در ووهان ظاهر شود و نه در هیچ جای دیگر؟!»
نشت از آزمایشگاه
ارزیابی سازمان جهانی بهداشت: بسیار بعید
بحث‌برانگیزترین فرضیه برای پیدایش سارس-کوو-۲ این است که ویروس از آزمایشگاهی در ووهان، جایی که محققان کروناویروس‌های خفاش را مطالعه می‌کرده‌اند، به بیرون نشت کرده است. دانشمندان خاطرنشان می‌کنند تاکنون، شواهد موافق و مخالف فرضیه نشت تصادفی از آزمایشگاهی اندک بوده است. دو ایده برای فرضیه نشت از آزمایشگاه وجود دارد: نخست این که یک محقق به طور تصادفی در آزمایشگاه آلوده شده و دوم این که محققان به طور عامدانه یک سویه کروناویروس را برای ایجاد سارس-کوو-۲ دستکاری کرده‌اند. محققان ایده دوم را کاملا رد می‌کنند زیرا شواهد ژنتیکی نشان می‌دهد ویروس به طور طبیعی پدید آمده است. بر این اساس سازمان جهانی بهداشت بر احتمال فرار تصادفی ویروس از آزمایشگاهی که در آن نمونه‌های وحشی مورد مطالعه قرار گرفته بودند، متمرکز شد.
گر چه در گذشته نیز نشت از آزمایشگاه رخ داده است اما گزارش سازمان جهانی بهداشت، به نادربودن این اتفاق اشاره می‌کند. بر اساس گزارش این سازمان، هیچ‌کدام از آزمایشگاه‌های ووهان سابقه کار با ویروسی بسیار نزدیک به سارس-کوو-۲ را قبل از این که اولین مورد کووید-۱۹ در اواخر سال ۲۰۱۹ تشخیص داده شود، نداشته‌اند. همچنین هیچ‌کدام از کارمندان آزمایشگاه، علائمی شبیه کووید را که نشان‌دهنده آلوده‌شدن به ویروس باشد، گزارش نکرده است.
در دوم خرداد ۱۴۰۰، وال‌استریت ژورنال گزارش داد ایالات متحده اطلاعات خامی دارد که نشان می‌دهد سه محقق از مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان در اواسط پاییز ۲۰۱۹ به بیمارستان مراجعه کرده‌اند. با این حال وزارت خارجه آمریکا اشاره کرده است علائم محققان ووهان هم با کووید-۱۹و هم با بیماری‌های فصلی شایع مطابقت دارد.
لوسی در فروردین امسال، هنگام انتشار گزارش سازمان جهانی بهداشت، اظهار کرد معتقد است این فرضیه، دیدگاه قابل قبولی است. هر چند با توجه به نبود شواهد، احتمال آن از فرضیه انتقال از دام به انسان کمتر است. همزمان، راسموسن تایید کرد هیچ راهی برای اثبات یا رد نظریه نشت از آزمایشگاه بر اساس آن چه در این گزارش ارائه شده، وجود ندارد. با این حال گفت از نظر او فرضیه نشت از آزمایشگاه، گر چه غیر ممکن نیست اما احتمال این که بتواند توضیح‌دهنده منبع ویروس باشد، کم است. به گفته راسموسن هیچ مدرکی مبنی بر این که سارس-کوو-۲ نتیجه دستکاری ژنتیکی است یا این که به طور تصادفی ایجاد شده است، وجود ندارد. او معتقد است کشت ویروس از نمونه یافت‌شده در خفاش، به اندازه‌ای که بتواند در انسان عفونت ایجاد کند، بسیار دشوار است. در همین حال، ویروس‌های مشابه نیز در طبیعت وجود دارد و این احتمال منشاگرفتن ویروس از آزمایشگاه را کمتر می‌کند.
رابرتسون می‌گوید طرفداران فرضیه نشت از آزمایشگاه استدلال می‌کنند که گسترش سارس-کوو-۲ در جمعیت انسانی آن قدر سریع و کارآمد بوده است که نمی‌توان طبیعی‌بودن منشأ ویروس را پذیرفت. اما اگر ویروس - آن طور که مطالعات ژنومیک نشان می‌دهد - یک ویروس عمومی باشد، جای تعجب نیست که در آلوده‌کردن انسان تا این حد موثر عمل کرده باشد.
رابرتسون می‌افزاید از نظر او شواهد بسیار خوبی وجود دارد که نشان می‌دهد ویروس برای موفقیت در آلوده‌کردن انسان‌ها به تغییر زیادی نیاز نداشته است.
ترکیب سناریوی ۱ و ۴
ارزیابی سازمان جهانی بهداشت: محتمل
در روزهای اخیر یکی از مدیران سازمان جهانی بهداشت گفت: «ممکن است اولین فردی که به کووید-۱۹ آلوده شده است (بیمار صفر)، یکی از کارکنان آزمایشگاه ووهان باشد که با خفاش در تماس بوده است.»
دکتر پیتر امبارِک، که طی چهار هفته سرپرستی هیات تحقیقاتی سازمان جهانی بهداشت درباره منشا ویروس سارس-کوو-۲ را عهده‌دار بود، به شبکه تی‌وی۲ تلویزیون دانمارک گفت: «یک فرضیه محتمل این است که یکی از کارکنان آزمایشگاه ووهان در جریان نمونه‌برداری در محل آلوده شده باشد. این جایی است که ویروس مستقیم از خفاش به انسان منتقل می‌شود. در این صورت، بیمار صفر به جای یک روستایی یا هر فرد دیگری، یک کارمند آزمایشگاه است که مرتب با خفاش‌ها در تماس بوده است.»
دکتر امبارک همچنین تأکید کرده است: «سازمان جهانی بهداشت هیچ شاهد و سندی مبنی بر این که همه‌گیری کووید-۱۹ به پژوهش‌های موسسه ویروس‌شناسی ووهان مرتبط باشد، نیافته است.»
نقشه راه تحقیق
گرچه ممکن است گزارش سازمان جهانی بهداشت کماکان منشأ ویروس را تا حد زیادی روشن نکرده باشد اما به گفته رابرتسون این فقط سرآغاز کاری است که ممکن است روندی طولانی داشته باشد. البته او معتقد است در حال حاضر، نوعی ضرورت برای شروع مطالعات دقیق‌تر احساس می‌شود. از نظر رابرتسون این که در طبیعت ویروسی بسیار نزدیک به سارس-کوو-۲ وجود دارد، کمی ترسناک به نظر می‌رسد. درک چگونگی شیوع بیماری به دانشمندان و دولت‌ها کمک خواهد کرد راه تقویت ایمنی در برابر ویروس را پیدا کنند. این تقویت می‌تواند از طریق نظارت دقیق‌تر بر عفونت در حیوانات و زنجیره غذایی باشد یا از طریق اعمال شیوه‌نامه‌های ایمنی زیستی دقیق‌تر در آزمایشگاه‌ها صورت بگیرد. راسمسون می‌گوید تصور عمومی بر این است که ما نیازمند نوعی دادرسی یا توضیح هستیم و کسی باید پاسخگوی این همه‌گیری باشد اما دلیل واقعی این که ما باید ریشه ویروس را پیدا کنیم، این است که بتوانیم تلاش‌های آگاهانه‌ای برای جلوگیری از وقوع همه‌گیری دیگری شبیه به این، داشته باشیم.»