عقرب و قورباغه | در افغانستان چه می گذرد؟

محمدحسین باقی /  تحلیلگر دیپلماسی

تحولات افغانستان چنان به سرعت پیش می رود که این چشم انداز در برخی محافل مطرح شده که طالبان به زودی بر این کشور چیره شده و « امارت اسلامی » خود را بار دیگر تاسیس خواهد کرد . تجربه حکومت طالبان برای افغانستان ، منطقه و جهان تجربه ای تلخ بود چراکه خروجی این حکومت حمله آمریکا به افغانستان و بحران های اقتصادی و امنیتی و خلأ قدرتی بود که پس از آن پدید آمد . در این مقاله می خواهم به تحلیل چند مساله بپردازم تا روشن شود که ریشه بحران در کجاست . آیا می توان به طالبان اعتماد کرد یا خیر؟ بر همین اساس ، گزارش خود را در قالب چند گزاره مطرح کرده و می کوشم به آنها پاسخ دهم .

گزاره یکم : ورود واهی ، خروج غیرمسوولانه

آمریکا به بهانه غیر واقعی وارد افغانستان شد و به شکلی غیر مسوولانه هم در حال خروج است . بنابراین ، مقصر بحران افغانستان ، ایالات متحده است ؛ افغانستان و قانون جنگل ؛ ریشه های شکل گیری طالبان ؛ تاثیر پذیری طالبان از رهبران جهادی به ویژه السوری و ناجی ؛ آغاز ارتباط طالبان با القاعده و آغاز حمله آمریکا به افغانستان . آمریکا قصدی برای ورود به افغانستان نداشت . این تحولات داخلی افغانستان بود که زمینه ساز ورود ایالات متحده به افغانستان و به منطقه ما شد. « جمهوری دموکراتیک افغانستان » از سال ۱۹۷۸ و پس از استعفای رئیس جمهور « محمد نجیب الله » وارد دورهای از بی دولتی و بی ثباتی شد . در این دوره جنگ سالاران و گروه های مختلف اسلامی بر بخش های مختلف به این کشور فلاکت زده حکومت یافتند : از « جمعیت اسلامی افغانستان » به رهبری احمدشاه مسعود و برهان الدین ربانی در منطقه شمال شرق کابل ، نیروهای « حزب اسلامی افغانستان » به رهبری گلبدین حکمتیار در مناطق وسیع جنوب کابل و « اتحاد اسلامی برای آزادی افغانستان » رسول سیاف در مناطق افشار قرغه گرفته تا « جنبش ملی اسلامی افغانستان » به رهبری عبدالرشید دوستم در شمال کابل و نیروهای        « حزب وحدت اسلامی افغانستان » به رهبری عبدالعلی مزاری و محمد کریم خلیلی در مناطق شمال غرب و غرب کابل . این زد و خوردهای داخلی از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶ (۱۳۷۱ تا ۱۳۷۵) زمینه ساز جنگ داخلی خونباری در این کشور شد . برونداد یا خروجی این زد و خوردهای داخلی ظهور گروهی به نام طالبان بود. در ۱۰ اکتبر ۱۹۹۴ و در اوج جنگ های داخلی افغانستان گروهی وارد منطقه « سپین بولدک » ولایت قندهار در جنوب افغانستان شدند و نام خود را « تحریک اسلامی طلبای کرام » نهادند. آنها با تبلیغ شعارهای دینی مانند جهاد با کفر(و کافر) و وعده بهشت پیروان زیادی از افغانستان و پاکستان پیدا کردند . طالبان از بدو تاسیس خود همواره سر ستیز با نیروهای خارجی و داخلی داشت . این گروه با ایدئولوژی تمامیت خواهانه چیزی به نام « دولت » یا « جمهوری » را به رسمیت نمی شناخت چراکه اینها سرشتی غربی داشتند . به همین دلیل ، حکومت خود را « امارت » و رهبر خود « ملاعمر » را « امیرالمومنین » نامیدند . آنها به دنبال بازگشت به اسلام راستینی بودند که خود را نماینده تام و تمام آن می دانستند .

از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۴ که طالبان ظهور کرد ، افغانستان تسلیم قانون جنگل بود . طالبان با پیشروی های خود چنان وانمود کرد که گویی تنها گروهی است که از توان تشکیل حکومت برخوردار است . در قاموس آنها

« دشمن » چه داخلی باشد و چه خارجی ، چه در « دارالاسلام » باشد و چه در « دارالکفر » باید از میان برود .       « دشمن » آن کسی است ( خواه دولت باشد ، خواه فرد یا گروه های رقیب ) که بر آستان طالبان سر تسلیم فرود نیاورد . در زمانه ای که هنوز نه القاعده ای شکل گرفته بود و نه داعشی وجود داشته ، رهبران طالبان چشم به علمای جهادی و آثار ایشان دوخته بودند . یکی از این علمای جهادی « ابو مصعب السوری» بود که آثار زیادی در زمینه جهاد از خود بر جا گذاشته بود . از جمله آثار او می توان به این موارد اشاره کرد :

1- « الثوره الاسلامیه الجهادیه فی سوریا » که مشتمل بر دو جلد است و در پیشاور منتشر شد : جلد اول کتاب      « التجریه و العبره » نام دارد که به تحلیل و بررسی تجربه جهاد در سوریه در برابر حافظ اسد می پردازد و جلد دوم

« الفکر والمنهج » است که در آن راهکارها و توصیه های خود را بیان می دارد . احتمال دارد این کتاب در سال ۱۹۹۱ منتشر شده باشد .

۲- « ملاحظات حول التجربه الجهادیه فی سوریا ». این کتاب هم احتمالاً در سال ۱۹۹۱ در پیشاور منتشر شد .

٣- « افغانستان و الطالبان و معرکه الاسلام » که مهم ترین اثر اوست و به نظر می رسد گروه طالبان در اقدامات خود به این کتاب نظر داشته است احتمال دارد این کتاب در سال ۱۹۹۸ منتشر شده باشد. ابومصعب السوری معتقد است که حکومت طالبان به رغم کاستی هایش تنها حکومت اسلامی بر روی زمین است و از این رو بر مسلمین واجب است به سوی این سرزمین هجرت کرده با امیرالمومنین ملاعمر بیعت کنند و به حمایت از این حکومت بپردازند . این کتاب جزو مواد آموزشی در اردوگاه های طالبان بوده است .

از دیگر آثار جهادی السوری می توان به این موارد اشاره کرد: « مسوولیه اهل الیمن تجاه مقدسات المسلمین و ثرواتهم » در سال ۱۹۹۹؛ « المسلمون فی وسط آسیا و معرکه الإسلام » در سال ، « أهل السنه فی الشام فی مواجهه النصیریه و الصلیبیه والیهود » در سال ۲۰۰۰؛ « دعوه المقاومه الإسلامیه العالمیه » در دو جلد و در ۱۶۰۴ صفحه که در سال ۲۰۰۴ به چاپ رسیده است .

ابو مصعب السوری از جهادیونی است که نه تنها بر طالبان تاثیرگذار بود بلکه بعدها آثارش نقش مهمی در پیدایش القاعده و داعش و البته پیشروی های « دولت خودخوانده اسلامی » ایفا کرد . او در آثارش به تشریح الگوی مبارزه با ارتش آمریکا و دیگر ارتش های کفر پرداخت . استدلال او این بود که جهادیون با تجهیزات و آمادگی هایی که دارند از توان رویارویی با ارتش پیشرفته ای مانند آمریکا برخوردار نیستند . او معتقد بود که جهادیون برای اینکه از شناسایی دشمن ایمن باشند باید در اردوگاه های آموزشی سیار حضور داشته باشند و از تجمع در یک مکان بپرهیزند. آثار او الهام بخش طالبان در افغانستان بود. در آن روزگار، طالبان با نیم نگاهی به آثار او دست به پیشروی زده و نگرش خود را در برابر غرب تئوریزه می کردند. بعدها ابوبکر ناجی، نگرش ابومصعب را کامل تر کرد. اگرچه اثر معروف ناجی در حدود سال ۲۰۰۸ (۱۳۸۷) منتشر شد اما چنین به نظر می رسد که او سال ها قبل تر هم مقالاتی در زمینه جنگ و جهاد نوشته بود که مورد توجه جهادیون بود . اگرچه کتاب مهم ناجی با عنوان« إدارة التوحش » به طور رسمی در سال ۱۳۸۷ منتشر شد اما نسخه های ابتدایی این کتاب همراه با مقالات دیگر او سال ها پیش از آن در میان جهادیون دست به دست می شد. .

« محمد خلیل حسن الحکایمه » معروف به « ابوبکر ناجی » نیز در کتاب « إداره التوحش أخطر مرحله ستمر          بها الأمة » (مدیریت خشونت : خطرناک ترین مرحله ای که ملت از آن عبور خواهد کرد) مبانی تاسیس یک حکومت اسلامی فراگیر به دست جهادیون را اعلام کرده بود . او مدافع « جهاد فردی » بود به این معنا که گروههای کوچکی از جهادیون یا افراد عملیات ایذایی ، کوچک و پراکنده ای علیه اشغالگران ( اعم از خارجی یا دست نشاندگان داخلیشان ) انجام دهند. کتاب « اداره التوحش  را « قرآن جهادیون »، «دستورالعملی برای تاسیس خلافت » می نامند. این کتاب « مانیفست » جهادیون در راستای تاسیس خلافت و تسخیر جهان بود. این کتاب چنان خشونت را تئوریزه می کند که گویی هر گروهی در هر میانگین سنی می تواند آن را بخواند و به کار بندد. با این حال، نگاه طالبان برخلاف القاعده و داعش ، نگاهی محلی و داخلی بود. اگر بن لادن منادی « جهاد علیه غرب» بود و با حمله ۱۱ سپتامبر، لااقل در برهه ای، طومار جهادیون را پیچید و آنها را زیرزمینی کرد اما ابوبکر ناجی به دنبال « جهاد جهانی » بود که شامل « غرب کافر» و « مسلمانان مرند » و « دست نشانده غرب » می شد که در نگاه داعش بروز و ظهور جدیدی بافت ، طالبان یک وجه اشتراک با القاعده و داعش داشت : اینکه غرب و دست نشاندگانش « کافر» و « مرتد» هستند و مستحق مرگ اما وجه تمایزش با دو گروه دیگر این بود که نگاه طالبان معطوف به داخل بود . این گروه نه قصد هدف قرار دادن غرب را داشت و نه در سودای حکومت جهانی بود اما از برخی عناصر اندیشه ناجی بهره کافی برد .

ناجی معتقد به « تعدد و تکرر حملات » آن هم « به شکل پراکنده و بی شمار» بود. در این راستا ، اقداماتی مانند کودک ربایی ، آدم ربایی ، استفاده از کودکان و زنان به عنوان سپر انسانی ، قتل های آشکار و عمدی ، حملات انتحاری ، حمله به حوزه های نفتی و فرودگاه ها و مراکز توریستی و خلاصه هرجا که امکان جهاد و لطمه زدن وجود داشته باشد برای جهادیون آزاد است. ناجی معتقد بود گام اول در تاسیس حکومت مطلوب فروپاشی ، ویرانی و نابودی نظم و قانون در سرزمین هایی است که نظم ، قاعده و قانون مستحکمی ندارند . مصادیق این سرزمین ها عبارت بودند از سومالی ، لیبی ، عراق ، سوریه ، ترکیه ، یمن ، پاکستان ، افغانستان و سرزمین های مشابه . او معتقد بود در گام اول باید هرج و مرج و بی قانونی را بر این مناطق حاکم کرد. س پس در این موقعیت « توحش » یا « رعب آفرینی » است که می توان به عنوان نیرویی « ناجی » وارد شد و مردم را به اطاعت در آورد . مولف  « اداره التوحش » بر این باور بود که جهادیون نباید هیچ گونه ضعفی از خود نشان دهند چراکه در غیر این صورت، شکست آنها حتمی است . ناجی معتقد به نهایت خشونت ، البته خشونتی عریان با هر وسیله و به هر شکلی بود به گونه ای که دشمن هربار که در اندیشه حمله برآمد « هزار بار به فکر فرو رود »، به تعبیر امروزه ، قدرت بازدارندگی جهادیون همانا در انجام قساوت ، خشونت و شدت عمل به وحشتناک ترین شکل ممکن بود . چنین به نظر        می رسد که طالبان از برخی از این مولفه ها در اندیشه السوری و ناجی در راستای بهبود عملکرد خود و تشکیل       « امارت » اسلامی نهایت بهره را برد .

طالبان از سال ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۶ در راستای پیشبرد ایدئولوژی خود جنگید و در نهایت موفق شد در سال ۱۹۹۶   « مارت اسلامی افغانستان » را تشکیل دهد . این امارت تا سال ۲۰۰۱ بر بخش اعظم افغانستان (حدود ۸۰ درصد) سیطره یافت و با ترکیب نگاه السوری- ناجی بانگاه خود کوشید آنچه درست می پندارد را در افغانستان اجرا کند ، شد آنچه شد .

ارتباط با القاعده و آغاز حمله آمریکا به افغانستان

حمله شوروی به افغانستان نقطه عطفی در تحولات منطقه و شکل گیری نطفه جهاد بود . ورود شوروی به افغانستان در سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸) باعث شد بنیادگرایان سعودی هم وارد معرکه جهاد علیه شوروی شوند . درست در برهه ای که افغانستان کشوری « بی صاحب » و « بی دولت » شده و گروه های داخلی (چنان که در بالا اشاره شد) به جان هم افتاده بودند ، شوروی نیز فرصت را غنیمت شمرد و به افغانستان حمله کرد. این حمله نقطه عطفی در تحولات مربوط به شکل گیری گروه های جهادی بود. اگرچه شوروی در سال ۱۹۸۹ (۱۳۶۷) از افغانستان خارج شد اما تبعات این حضور همچنان ماندگار است. دولت سعودی در دورانی که جهان به دو قطب تقسیم شده بود در مدار آمریکا می چرخیدند . بنابراین ، با چراغ سبز آمریکا ، مقام های سعودی سیل مبارزان را روانه افغانستان کرده و به حمایت مالی و تسلیحاتی از آنها می پرداختند . ملک سلمان فعلی ، که در آن زمان فرماندار ریاض بود ، مسوول جمع آوری پول به صورت مخفی از خاندان سلطنت و سایر اعضای ثروتمند سعودی برای مجاهدینی بود که از عربستان عازم افغانستان شده بودند . او میلیون ها دلار پول به مجاهدین داد . سپس وقتی اسامه بن لادن   « القاعده » را تاسیس کرد ، محمد بن نایف ( که در آن زمان وزیر کشور بود و در دوران ملک سلمان ولیعهد اول شد اما سپس به دست محمد بن سلمان بازداشت شد و در حبس خانگی قرار گرفت ) به شکل کاملاً آهسته و خزنده ای دریافت که القاعده تهدیدی برای این پادشاهی است . بنابراین ، تلاش سختی کرد تا با کمک آمریکایی ها القاعده را از عربستان بیرون کند . تلاش او نتیجه داد ، بن لادن به افغانستان رفت و زیر چتر حمایتی طالبان قرار گرفت . در سال ۲۰۰۱ بن لادن با حمله به برج های دوقلو در آمریکا ، نقطه عطف دیگری را برای افغانستان رقم زد. طالبان که از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ در اوج قدرت بود و عملاً زمام حکمرانی در افغانستان را به دست گرفته بود ، در سال ۲۰۰۱ با حمله تمام عیار امریکا مواجه شد . در این سال ، حکومت طالبان فروپاشید و این گروه تا سال ۲۰۲۱ با الهام از ایدئولوژی ابوبکر ناجی (« تعدد و تکرر حملات » آن هم « به شکل پراکنده و بی شمار »؛ استفاده از اقداماتی مانند آدم ربایی ، استفاده از کودکان و زنان به عنوان سپر انسانی ، قتل های آشکار و عمدی ، حملات انتحاری ؛ تاسیس حکومت مطلوب با فروپاشی ، ویرانی و نابودی نظم و قانون در سرزمینی که نظم ، قاعده و قانون مستحکمی ندارد ؛ حاکم کردن هرج و مرج و بی قانونی در این مناطق و سپس ورود به عنوان نیرویی « ناجی» در این موقعیت « توحش »

یا « رعب آفرینی » و در نهایت به اطاعت درآوردن مردم به جنگ چریکی با ایالات متحده و متحدان غربی این کشور روی آورد . این مقاله به هیچ روی به دنبال تطهیر آمریکا نیست اما حقیقت این است که این تحولات داخلی

افغانسات و سرریز و صدور بحران به خارج از این کشور بود که موجب حمله امریکا به این کشور در دوران جرج بوش پسر شد .

استراتژی آمریکا در دوران بوش و طی حمله به افغانستان « مهار طالبان » بود اما با تداوم چرخه ناامنی و خرج چند تریلیون دلار و تلفات آمریکایی ها و افغانه ا و فرسایشی شدن به « مذاکره با طالبان » و « مدیریت » این گروه رسید . بنابراین ، خروج آمریکا « تامسوولانه » هم نبود . دولت آمریکا طی ۲۰ سال حضور در افغانستان حدود 26/2 تریلیون دلار در این کشور هزینه کرده است . از این میزان ۸۸ میلیارد دلار صرف آموزش ، تجهیز و تسلیح ارتش افغانستان شده است . ۳۶ میلیارد دیگر برای پروژه های بازسازی ، آموزش و زیرساخت مثل سد و بزرگراه هزینه شده است بنابراین ، می توان گفت آمریکا وظیفه خود را انجام داده است . اگر ارتش افغانستان پس از  ۲۰ سال نتوانسته به جایگاهی شایسته در مدیریت بحران امنیت در داخل برسد ، به خود افغان ها و بی کفایتی سیاسی - نظامی مقام های این کشور باز می گردد . بر اساس نگرش مکتب واقع گرایی « هرگونه کنش دولتها را می توان تقویت کننده قدرت آنها تعبیر کرد ». بر همین اساس ، آمریکا هم با این کنش به دنبال تقویت قدرت خود ، کاستن از هزینه ها و جلوگیری از فرسایشی شدن بیش از حد جنگ در افغانستان است . به این ترتیب، مشکل را باید در داخل افغانستان جست نه در ورود یا خروج مسوولانه یا غیرمسوولانه آمریکا از این کشور . البته منکر این نیستیم که ورود یک کشور غربی به کشوری مانند افغانستان یا عراق که دارای ماهیت اسلامی هستند می تواند بر دامنه بحران بیفزاید و موجب همبستگی میان گروه های تندرو یا جهادی شود اما ریشه اصلی را باید در داخل این کشورها جست .

گزاره دوم

آیا می توان با طالبان به مذاکره نشست ؛ آیا باید طالبان را مورد شناسایی قرار داد ؛ تجربه دیپلماتیک طالبان ؛ تلاش طالبان برای کسب شناسایی بین المللی ؛ طالبان و پاکستان ، ایران و طالبان ؛ پیشنهادهایی برای تعامل با طالبان .

طالبان واقعیت موجود در افغانستان است. این مساله ای است که بسیاری بر آن تاکید دارند. حال با این « واقعیت موجود » چه باید کرد ؟ باید آن را مورد شناسایی قرار داد ؟ باید همچون غول چراغ جادو محصورش کرد ؟ باید به آن بی توجهی یا کم توجهی کرد ؟ باید ارزشی استراتژیک به آن داد ؟

الف - تجربه حکمرانی و بده بستان های دیپلماتیک : طالبان از جمله گروه های فروملی است که برخلاف هم قطارانش از هوشمندی و عملگرایی سیاسی برخوردار است. پس از تشکیل « مارت اسلامی افغانستان » از سوی طالبان ، آنها مبادرت به برقراری ارتباطات دیپلماتیک با آمریکا و سازمان ملل کردند. در سال ۱۹۹۷، چهار ماه پس از تصرف کابل، « ملا وکیل احمد متوکل » که در آن زمان سخنگوی ملاعمر بود و بعدها وزیر خارجه طالبان شد رهبری هیاتی برای دیدار از سازمان ملل را به دست داشت . او و هیات همراهش در دانشگاه کلمبیا هم سخنرانی کردند . تا قبل از سال ۲۰۰۱ ، ایالات متحده گروه طالبان را « گروهی حاشیه ای » می دانست و وقع چندانی به آنها نمی نهاد . پس از اتحاد این گروه با القاعده و وقوع حملات ۱۱ سپتامبر بود که ایالات متحده این گروه را جدی گرفت . از همان سال ۱۹۹۷ تا امروز طالبان همواره با ایالات متحده و کشورهای غربی در تماس دیپلماتیک بوده است . به طور مثال ، در سال ۱۹۹۸ ، طالبان فهرستی از تقاضاهای خود را به زبان انگلیسی تسلیم مذاکره کنندگان غرب کرد از جمله « مذاکرات صادقانه ، حمایت از تلاش های صلح از سوی سازمان ملل و سازمان همکاری اسلامی و احترام متقابل میان تمام کشورها »، « مبارزه با تولید و مصرف مواد مخدر» « بازسازی افغانستان »، « احترام به نهادهای مدنی، حقوق زنان و سازمان های مردم نهاد» و الخ . در اصل ، بازگشایی دفتر دوحه به عنوان دفتر نمایندگی خارجی طالبان برای برقراری ارتباط با غرب و شرق بوده است . مخلص کلام آنکه ، طالبان از سال ۱۹۹۷ تا امروز همواره در آشکار و نهان با غرب در ارتباط بوده تا به این وسیله بتواند مورد شناسایی بین المللی قرار گیرد .

ب- مذاکره طالبان در راستای شناسایی بین المللی خود : طالبان ابزارهای خود را در دو جبهه به صورت همزمان به کار می گیرد . از یک سو ، هیات دیپلماتیک این گروه مشغول چانه زنی با دولت افغانستان و دولت های غربی و غیرغربی است . از سوی دیگر ، در جبهه های جنگ و در میدان درگیر مبارزه ای مسلح برای به کرسی نشاندن قدرت خود است . این گروه کسب پیروزی در میدان جنگ را در زمره اولین اولویت های خود قرار داده تا به طرف های دیگر ثابت کند موجودیت این گروه را نمی توان نادیده گرفت . در حقیقت ، کسب پیروزی در میدان جنگ ابزاری برای پیروزی های دیپلماتیک است . همان طور که در بالا گفته شد ، دولت آمریکا تا زمان باراک اوباما سیاست « مهار» طالبان را در پیش گرفته بودند . به این ترتیب ، وقتی طالبان ( به طور مثال ) در کنفرانس « بن» خواستار حضور و مذاکره با دولت کرزای بود ، دونالد رامسفلد ( وزیر دفاع فقید آمریکا ) و دیک چنی ( معاون رئیس جمهور آمریکا )، این درخواست را رد کردند . حتی زمانی که طالبان در سال ۲۰۰۴ هیاتی را برای مذاکره با دولت افغانستان روانه کابل کرد، ایالات متحده از تامین امنیت اعضای طالبان به ظن ارتباط با القاعده سر باز زدند. در حقیقت، این مساله در راستای « مهار» طالبان قابل ارزیابی است . اما از دولت اوباما به این سو ، این درک در میان دولت آمریکا جا افتاد که طالبان را نمی توان به طور کامل شکست داد و از صفحه روزگار محو کرد. بنابراین، دولت آمریکا سیاست « مدیریت » و « مذاکره » با طالبان را برگزید . از این زمان به بعد ، دفتر دوحه به مثابه « صدای طالبان» و « نمایندگی خارجی » این گروه به طور رسمی مورد شناسایی قرار گرفت و نمایندگان آمریکا اروپا (نروژ، آلمان ، بریتانیا و به طور کل ، اتحادیه اروپا ) و بسیاری از دولت ها سازمان های بین المللی از طریق این دفتر با طالبان ارتباط می گرفتند .

طالبان مذاکره را ابزاری در راستای « کسب وجهه » می داند تا این باور را جا اندازد که این گروه اهل گفت وگو و مذاکره است ، به این ترتیب ، در گام اول ارتباط با خود را عادی سازی کرده و سپس می کوشد حمایت و مشروعیت بین المللی نیز به دست آورد . مذاکرات اخیر در دوحه هم خواستار « دولت اسلامی جدید افغانستان پساصلح » بود . اگر امروز طالبان با قدرت عریان و زور اسلحه بخواهد کابل را تصرف کند ، تیشه به ریشه خود زده و بافته هایش رشته خواهد شد . افزون بر این ، افغانستان امروز تا حد زیادی متفاوت از دو دهه پیش است ، به یمن اینترنت و حضور نیروهای خارجی آگاهی مردم بالاتر رفته ، قوای نظامی آموزش یافته تر بوده و لااقل دولتی نصفه نیمه در کابل برقرار است که حمایت بین المللی را با خود دارد . تصرف پایتخت با زور عریان موجب می شود این گروه با برچسب تروریست شناخته شود در حالی که می کوشد اندک مشروعیت بین المللی هم برای خود دست و پا کند .

ج- شمشیر داموکلس بر سر پاکستان : این باور که طالبان « حقیقت موجود » در افغانستان است گزاره درستی است . به همین دلیل بود که از دولت اوباما (چنان که گفته شد) سیاست مذاکره در دستور کار قرار گرفت . شواهد نشان می دهد که همسایگان افغانستان نیز مایل نیستند کابل به دست طالبان بیفتد . دولت آمریکا به اشرف غنی برای تعامل با طالبان فشار می آورد . از سوی دیگر ، واشنگتن نسبت به پاکستان هم سوءظن دارد و بر این کشور فشار می آورد تا مانع حملات طالبان شود . چنین بود که دولت پاکستان در توئیتی اعلام کرد: « فغانستان امروز دیگر کشوری قرن نوزدهمی نیست که تمام ساختارهایش فروپاشیده باشد . پاکستان هم تغییر کرده است . برای طالبان میسر نیست که کابل را تصرف کنند و پاکستان از آنها حمایت کند . این امر هرگز رخ نخواهد داد .» این نشان می دهد که پاکستان اگر چه از بی ثباتی در افغانستان نفع می برد و می تواند از طریق طالبان نفوذ خود را در این کشور گسترش دهد اما از سوی دیگر ، مهاجرت گسترده افغان ها به این کشور ( به دلیل حملات طالبان  می تواند فشار اقتصادی مضاعفی بر اقتصاد نحیف و ناتوان این کشور وارد آورد .

نکته دیگر اینکه ، به نظر می رسد پاکستان از سه سو زیر فشار باشد : (الف) این کشور با اقتصاد زار و ناتوان خود به کمک های آمریکا وابسته است . این کشور در اصل متحد آمریکاست و در مدار این کشور می چرخد . بنابراین، آمریکا از توان اعمال نفوذ بر این کشور برخوردار است . از سوی دیگر، روابط پاکستان با متحدان عربش هم به سردی گراییده است چراکه پاکی ها در باتلاق بحران اقتصادی غوطه ورند و متحدان عرب این کشور تمایل ندارند به کشوری که نفع اقتصادی برایشان ندارد کمک کنند . هرچند ممکن است دولت س عودی به دلیل پیوندهای امنیتی ایدئولوژیک ( نیروهای پاکستانی بخش اعظم گارد پادشاهی عربستان را تشکیل می دهند و به لحاظ ایدئولوژیک نزدیکی هایی میان سعودی - پاکستان وجود دارد) کمک های خود را به صورت جسته گریخته ادامه دهد. (ب) پاکستان مدتی است به آغوش چین رفته است . اولویت چینی ها در تعاملات خارجی « اقتصاد » است. بنابراین ، چینی ها با نگاهی به منافع اقتصادی خود در افغانستان ( سرمایه گذاری در معادن این کشور ) و ابتکار « کمربند و جاده » میل ندارند شاهد این باشند که اسلام آباد به دنبال سقوط کابل باشد . بنابراین ، چین هم نقشی بازدارنده در برابر میل احتمالی اسلام آباد برای سقوط کابل ایفا می کند. (ج) هندوستان هم تمایل ندارد کابل به دست طالبان سقوط کند چراکه دسترسی این کشور به آسیای مرکزی از طریق چابهار محدود می شود. به این ترتیب ، پاکستان هم با محدودیت ها و محذوریت هایی مواجه است . سقوط کابل تبعات دیگری هم برای اسلام اباد دارد. این اقدام موجب می شود مهاجران افغان وارد پاکستان شده و بر محدودیت های امنیتی این کشور بیفزایند. افزون بر این، بار اقتصادی مضاعفی بر پاکستان بار می شود که شاید نتواند از پس آن برآید، همچنین سقوط کابل می تواند « تحریک طالبان » پاکستان را برای درگیر شدن با دولت مستقر در اسلام آباد جسورتر ساخته و اوضاع امنیتی - داخلی پاکستان هم به سوی بی ثباتی برود .

« طالبان » این « واقعیت موجود» هم البته از محذوریت ها و محدودیت های خود آگاه است ضعف مالی ، محصور و منزوی شدن از دنیای خارج با وجود ارتباطات دیپلماتیک ، عدم کسب مشروعیت و... همه و همه باعث می شود طالبان به این حقیقت پی برد که بهتر است با کابل وارد مذاکره و تقسیم قدرت شود . برخی ناظران افغانستان بر این باورند که طالبان معتدل تر شده است این دسته از ناظران از جمله « بارنت روبین » ( که در این مقاله بارها به او ارجاع داده شده است ) بر این باورند که طالبان در سال های اخیر نه تنها شاهد نوسازی ش هرها بوده بلکه خود اعضای این گروه هم به سفرهای بین المللی بی شماری رفته و با فضای بین الملل آشنایی یافته اند. همین امر موجب اعتدال در دیدگاه های این گروه شده است . روبین هم معتقد است آمریکا نقش فشار نظامی را دست بالا گرفته و در مقابل ، تلاش طالبان برای کسب مشروعیت ، دریافت کمک های بین المللی و شناسایی بین المللی را دست کم گرفته است . او معتقد است که طالبان می تواند با ابزارهای غیرنظامی مهار شود یا تحت کنترل در آید .

این دیدگاه مخالفانی هم دارد . از آن جمله است ژنرال سه ستاره « اچ. آر مک مستر» که این دیدگاه را که طالبان طی ۲۰ سال اخیر « اصلاح» و « معتدل » شده « متوهمانه » دانسته و می افزاید تلاش این گروه برای شناسایی بین المللی درست نیست .  او معتقد است که طالبان « اولین گام خود را برقراری امارت اسلامی در افغانستان دانسته است ». به گفته این ژنرال بازنشسته آمریکایی که مشاور امنیت ملی در دوره ترامپ بود، اگر چنین امری محقق شود « فاجعه ای انسانی در مقیاس وسیع » رخ خواهد داد. بارگاس یوسا هم معتقد است طالبان هنوز به مرحله عقلانیت نرسیده و در حیات قبیله ای می زید و هنوز به مرحله قبیله زدایی نرسیده است . یوسا در مقاله ای با عنوان « اهمیت شناخت پویر» از سه جهان سخن می گوید . جهان یکم ، که در آن زور و خشونت های طبیعی    ( صاعقه و خشکسالی و ... )  حاکم بود و بشر در آن ناتوان بود. جهان دوم ، که رئیس قبیله و مرجع دینی در وجود یک تن تجلی می یابد و اتباع مجبور به دست شستن از ذهنیت های خویش و تبعیت از ذهنیت های حاکم          می شوند . جهان سوم ، حالت رکود و سکون است و جامعه از هرگونه نوآوری می هراسد و آن را نشانه تهاجم نیروهای خارجی می پندارد .

به قول مایکل والتر ، تروریسم یعنی اینها را بکش تا آنها را به وحشت بیندازی . با چند قربانی مرده، عده کثیری گروگان زنده وحشت زده به دست می آید ». بیشتر تروریست ها ترور را اولین چاره می دانند و از اول با آن موافق اند. به نظر می رسد جهان طالبان ترکیبی است از جهان اول ( زور و خشونت طبیعی یعنی جهان هابزی) و جهان دوم (مرجعیت یک تن یعنی همان رئیس قبیله و مرجع دینی یا « میرالمؤمنین » طالبان). در چنین جهانی طبیعی است که رکود و سکون حاکم شود و جامعه از هرگونه نوآوری بگریزد .

گزاره سوم : آیا ایران می تواند با طالبان وارد مذاکره شود ؟

همان طور که بالاتر گفته شد، بر اساس نگرش مکتب واقع گرایی « هرگونه کنش دولت ها را می توان تقویت کننده قدرت آنها تعبیر کرد» .دولت ایران هم بر اساس این نگرش ، می تواند همچون کشورهای دیگر و بر اساس نگاه مبتنی بر منافع ملی نه ایدئولوژی با طالبان وارد مذاکره شود. کارگزاران نظام سیاسی به جای توجه به «کیان شیعیان» افغانستان ( که در جای خود مهم است) می توانند نگاه خود را کلانتر کرده و « کیان افغانستان » را به عنوان امتداد ایران در نظر بگیرند . در این نگاه که بی تردید شامل شیعیان نیز می شود ، به افغانستان به عنوان یک کل و یک موجودیت سیاسی واحد نگریسته می شود . با این حال، این موجودیت سیاسی واحد و مستقل را می توان امتداد » هویتی و تمدنی ایران و در قالب « ایران فرهنگی بزرگ » ( نه ایران جغرافیایی ) ارزیابی کرد .

پیشنهادهایی برای تعامل با طالبان

طالبان را نمی توان انکار کرد . چنان که گفته شد این گروه با کسب پیروزی های نظامی می خواهد نشان دهد که نمی توان از این گروه در آینده افغانستان چشم پوشی کرد . به رسمیت شناختن حضور این گروه در افغانستان  شاید بتواند میزانی از دامنه بحران ها بکاهد. با این حال، در زیر به سه گزینه اشاره می کنم که شاید برای تامل  بد نباشد .

الف - برقراری روابط دیپلماتیک با طالبان : شناسایی بین المللی این گروه مستلزم همکاری منطقه ای فرا  منطقه ای» است . اگر کشورهای جهان به سوی شناسایی این گروه حرکت کنند ، این اقدام به معنای سقوط دولت کابل است و باعث می شود کشمکش « دو دولت در یک اقلیم » تا حدی پایان یابد . در این مدل ، طالبان حاکم افغانستان خواهد شد و « ممکن است » نیروهای تکنوکرات افغان به استخدام دولت طالبان در آیند . اگر فرض را بر این بگذاریم که طالبان با استفاده از تجربیات دیپلماتیک خود تلاش خواهد کرد روابطی بهینه با جهان داشته باشد، در این صورت می توان امیدوار بود این گروه در بعد داخل اجرای « شریعت اسلام » را در پیش گیرد و در راستای دولت سازی حرکت کند . به این ترتیب ، با شکل گیری یک دولت قوی ( یا به تعبیر افغان ها « همه شمول » )  می توان امیدوار بود که دیگر گروه های فروملی و گریز از مرکز به اطاعت طالبان در آیند و بخشی از معضلات امنیتی این کشور حل شود . در بعد خارجی هم روابطی مبتنی بر عرف دیپلماتیک اسلامی با کشورها در پیش گیرد.

ب- وجود دولت در کابل با مشارکت طالبان : در این گزینه اصل بر این است که دولت کابل بر سر جای خود بماند اما نیروهای طالبان در دولت مشارکت داشته باشند . این امر نیازمند تداوم گفت و گوهای داخلی و بین المللی با طالبان و متقاعد ساختن آنها به مشارکت در دولت است به عبارت دیگر ، همین روندی که از اواخر دولت ترامپ آغاز شد و تاکنون ادامه دارد، همچنان ادامه داشته باشد تا به نتیجه برسد.

ج- شکل گیری « قلیم طالبان» : این گزینه الگوهایی مانند « قلیم کردستان » و موارد مشابه دیگر را در نظر دارد. بر اساس این الگو، مناطق هم مرز با پاکستان به ویژه مناطق قبایلی سرحد و وزیرستان می تواند به مثابه منطقه ای محسوب شود که طالبان می تواند در آنجا حکومتی خودمختار به سیاق اقلیم کردستان ، کاتالونیا (در اسپانیا)، داغستان و چچن ( در روسیه )، وزیرستان و مناطق قبایلی سرحد (در پاکستان) و مناطق خودمختار هند تشکیل دهد . بی تردید طالبان در میان جمعیت افغانستان و پاکستان حامیان و مشتاقانی دارد. وجود « اقلیم خودمختار طالبان» می تواند از بار مشکلات افغانستان تا حدود زیادی بکاهد . ضمن اینکه باعث می شود طالبان تا حد زیادی تحت کنترل دولت مرکزی باشد . در این الگو، احتمال می رود از عملیات ایذایی طالبان ( بر اساس نگاه ابوبکر ناجی یعنی حملات پرتکرار و بی شمار) کاسته شده و دولت مرکزی فرصت یابد در راستای تقویت اقتدار خود و نوسازی شهرها با فراغ بال بیشتری اقدام کند .

وحید بزرگی در کتاب « نظریه های روابط بین الملل» مثال « عقرب و قورباغه » را ذکر می کند. اگرچه این مثال در مورد بازدارندگی هسته ای و تخریب متقابل هسته ای مطرح شده است اما به سادگی می توان از این مثال برای تشریح رویکرد طالبان هم استفاده کرد. بر این اساس، می توان چنین گفت که عقرب طالبان سوار بر پشت قورباغه دولت می خواهد به ساحل امن و سعادت برسد اما در میانه راه قورباغه دولت را می گزد و هر دو غرق می شوند. استراتژی طالبان با توجه به ایدئولوژی و عملکردشان در هفته ها و ماه ها و سال های اخیر « خدعه » است. آنها خواه وارد ساختار بشوند یا نشوند همچنان به « خدعه » و « گزیدن » دولت ادامه می دهند چرا که در کنه ساختار فکری این گروه تشکیل « دولت اسلامی » نهفته است. بنابراین، چه بهتر که آنها حکومتی از آن خود داشته باشند اما در عین حال، همچون اقلیم کردستان زیر نظر دولت عراق و کشورهای همسایه باشند. این امر مانع « گزش » های مکرر « عقرب » طالبان می شود و چه بسا مدیریت این گروه آسان تر شود. به گفته واقعگرایان، تصمیمات معطوف به منافع ملی همیشه باید بر اساس منافع عینی و مشهور ملت (در چارچوب احتیاط) اتخاذ شوند نه بر اساس موازین انتزاعی و تامین اخلاق ، قانون و ایدئولوژی .