دیوار بزرگ گرگان بعد از دیوار چین

مطالعات روی دیوار گرگان را هیئتی مرکب از باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه های ادینبورگ و دورهام انجام می دهند. بنابر تحقیقات، باستان شناسان توانسته اند این نکته را اثبات کنند که توان مهندسی ایرانیان برابر یا حتی پیشتر از توان مهندسی امپراتوری روم در ساختن سازه های دفاعی بوده است. در طول خط سیر دیوار از ارتفاعات شرقی تا گومیشان و کرانه ساحلی بیش از30دژ دفاعی وجود دارد که محل استقرار سربازان بوده است.

ابعاد دژها از120در120متر تا240 در300 متر متغییر است. جوی یا کانال انتقال آبی به عمق 5 متر که در سراسر دیوار امتداد داشته، آب را به نقاط مختف آن می رسانده است. در سال1316، اریک اشمیت خلبانی آمریکایی که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می کرد، در منطقه گرگان متوجه وجود دیوار قرمز رنگی شد که از سمت دریا به طرف کوه های پیش کمر می رود.

عکس برداری های او اسناد مهمی را برای باستان شناسان بعدی برجای گذاشت. در سال1350، محمد یوسف کیانی باستان شناس ایرانی با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود 175 کیلومتر برآورد کرد. پیش از آغاز تحقیقات علمی، برخی ساخت این دیوار را به اسکندر مقدونی نسبت می دادند، برخی دیگر آن را متعلق به زمان کوروش هخامنشی یا دوران اشکانی می دانستند.

از این دیوار در برخی متون به سد سکندر و سد نوشیروان نیز نام برده شده است. به گزارش سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی؛ باستان شناسان می گویند در ساخت این دیوار عظیم ده ها میلیون قالب آجر به کار رفته است.

آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.

طبق برآوردها30هزار سرباز می توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال های بر جای مانده در کوره های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن های پنج و ششم میلادی می رسد. با تخمین قدمت دیوار، اکنون راحت تر می شود به دلیل اصلی ساخته شدن آن پی برد: پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند.

بنابراین دیوار می توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد. کاوش زیر آب های خلیج گرگان: پیروز، پادشاه ساسانی در سال های459 تا484میلادی زمانی که با هون های سفید نبرد می کرد مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده است بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محفاظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون ها، این دیوار را ساخته است. 

تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه های این دیوار دفاعی نشان می دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده است و نشانه هایی از حضور سربازان در آن دیده می شود اما بعد از آن به عللی متروک شده است. از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی می تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد. در زمان احداث "مار سرخ" سطح آب دریای مازندران پایین تر از سطح کنونی آن بوده بنابراین محتمل است برخی از قسمت های این دیوار دفاعی اکنون زیر آب فرو رفته باشد.

کاوش های سال 2007 زیر آب های خلیج گرگان بخش هایی از دیواری به نام دیوار "تمیشه" را آشکار کرد که گمان می رود در نقطه ای به دیوار گرگان متصل می شده است.

حدسیاتی نیز در این مورد وجود دارد که بخش های زیر آب دریا، قسمت هایی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد.

گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد. دیوار بزرگ گرگان در دوره ساسانی و نزدیک به1700سال پیش به طول200کیلومتر با نام های قزل ائلان، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد پیروز و دیوار دفاعی گرگان که طولانی ترین اثر معماری ایران باستان است در مدت90 سال ساخته شد. 

امپراتوری ساسانی، زمانی که امپراتوری بیزانس با فشارهای خارجی رو به رو بود و امپراتوری روم غربی نیز رو به زوال می رفت، توانست با گردآوری نیروی انسانی فراوان و به کارگیری توان مهندسی، سازه ای دفاعی را همراه با دژهای متعددی برپا کند که در باختر زمین نیز مشابه آن وجود ندارد. دیوار بزرگ گرگان بعد از دیوار چین به طول شش هزار کیلومتر و سمیز آلمان به طول 548 کیلومتر بزرگ ترین دیوار جهان است.

این اثر، از نظر موقعیت جغرافیایی طبیعی در امتداد ضلع شمالی گرگان رود کشیده شده است و اکنون بقایای آن از دامنه بیلی لوه در غرب پارک ملی گلستان (شرق شهرستان کلاله) آغاز می شود و تا نزدیکی روستای صفاایشان و سواحل قدیمی دریای خزر در بخش گمیشان شهرستان (ترکمن) امتداد دارد. در سال 1378 دیوار گرگان به ثبت ملی رسید و تاکنون کاوش های متعددی را هیئت مشترک باستان شناسی ایرانی و انگلیسی در دیوار انجام داده اند. وجود معماری منظم در طول مسیر 200 کیلومتری از جمله ویژگی های مهم دیوار بزرگ گرگان بوده و این دیوار به طور کامل از مصالح آجر و خشت ساخته شده است. 

شاخص ترین ویژگی دیوار، نظام مهندسی، شیوه معماری و مدیریت آب در نظام دفاعی آن است که به وسیله کانال های باستانی آب را از طریق رودخانه «گرگان رود» به سمت خندق و کوره های آجرپزی و زمین های پایین دست هدایت می کرده است.