گفتگوی میان تهران و ریاض چه معنایی برای خاورمیانه دارد؟

کریستین ساینس مانیتور نوشت: عربستان سعودی پس از شش سال جنگ نامتقارن و  نبردهای نیابتی بالاخره با ایران رقیب منطقه‌ای خود از در گفتگو و دوستی وارد شد.

 محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی اخیرا در یک مصاحبه تلویزیونی خواستار حل اختلافات دو کشور در مورد اختلافات منطقه شده است.

محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، در یک مصاحبه 90 دقیقه‌ای در تلویزیون دولتی سعودی گفت: ایران کشور همسایه ما است و ما خواستار رابطه‌ای خوب و ویژه با ایران هستیم.

وی افزود: ما نمی‌خواهیم شرایط ایران دشوار باشد. برعکس، ما می‌خواهیم ایران رشد و شکوفایی یابد. ولیعهد با اشاره به منافع مشترک دو کشور در دستیابی به رفاه و امنیت بر لزوم گفتگو تاکید کرد.

این تغییر لحنی شدید از شخصی بود که از سه سال پیش گفتگو و همکاری با ایران را همواره رد می‌کرده است.

برخی می‌گویند که این تغییر لحن سعودی‌ها ناشی از ناامیدی آنان از جنگ چند ساله‌شان در یمن دارد و البته برخی دیگر نیز آن را قرائت زیرکانه از تعامل دیپلماتیک دولت بایدن با ایران می‌دانند.

این اظهارات آشتی جویانه اگرچه حاکی از آن است که سیاست تقابلی سعودی‌ها نسبت به ایران ناموفق بوده است، اما این تغییر لحن و گفتگوهای اخیر نکته‌ای عمیق‌تر را نشان می‌دهد، اینکه دو رقیب می‌توانند در کنار هم وجود داشته باشند، حتی اگر با هم توافق نکنند.

تفاهم میان تهران و ریاض می‌تواند در این میان شرایط خاورمیانه را بهبود بخشد.

روز پنجشنبه، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران نیز از رویکرد گفتگو محور استقبال کرد و در بیانیه‌ای خطاب به رسانه‌های ایرانی گفت: ایران و عربستان سعودی می‌توانند با غلبه بر مشکلات وارد یک فصل جدید از تعامل و همکاری برای رسیدن به صلح، ثبات و توسعه منطقه‌ای وارد شوند.

ولیعهد محمد در مصاحبه تلویزیونی با ذکر تفاوت‌های ایران و عربستان و رفتار‌های منفی ایران، مانند حمایت از شبه نظامیان مسلح، گفت: ما واقعاً امیدواریم که بر مشکلات و اختلافات غلبه کنیم و یک رابطه خوب و مثبت با ایران ایجاد کنیم که به نفع همه باشد.

این اظهارات آشتی جویانه هفته‌ها پس از آن اظهار می‌شود که عربستان سعودی و ایران اولین مذاکرات مستقیم خود را طی سالهای گذشته در عراق انجام داده‌اند. این گفتگو شش سال پس از آن انجام می‌شود که ولیعهد و پدرش، ملک سلمان به یک سیاست خارجی تهاجمی رویارویی با ایران و نمایندگان آن در عراق، سوریه و لبنان روی آوردند.

مهمتر از همه شروع مداخله نظامی عربستان در یمن بود. اکنون عربستان سعودی به شدت به دنبال آتش بس در این کشور است. ریاض به هیچ روی نتوانسته است پادشاهی را ایمن تر کند.

در حالی که موشک‌های شلیک شده توسط حوثی‌های مورد حمایت ایران قبلاً در مرز یمن و عربستان فرود آمده بودند، حالا حملات موشکی و پهپادی آنان به فرودگاه‌ها، پایگاه‌های نظامی، محله‌های مسکونی و تاسیسات نفتی در اعماق خاک عربستان رسیده است. این نمونه با حملات هواپیماهای بدون سرنشین ایرانی به تأسیسات آرامکو د سال 2019 که 50٪ از تولید نفت عربستان سعودی را از مدار تولید خارج کرد.

گرگوری گاوز، رئیس بخش امور بین الملل دانشگاه تگزاس می‌گوید: سیاست تقابل با ایران واقعاً کارساز نبوده است. این سیاست در یمن، سوریه و لبنان پیروز نشد.

شکست این سیاست تقابل جویانه احتمالاً بیشتر منجر به تجدید نظر در ریاض شده است، اما ارتباط دولت جدید آمریکا با ایران نیز به عنوان عاملی محرک در رویکرد جدید ریاض تاثیرگذار بوده است.

منافع مشترک در میان دشمنی

با این حال مذاکرات و آشتی جویی سعودی‌ها برای منطقه‌ای که در اثر جنگ‌های نیابتی و رقابت منطقه‌ای از هم پاشیده است، چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟

به گفته ناظران تنش زدایی به جای حل اختلافات اساسی درباره نفوذ ایران و نمایندگان نیابتی ان در کشورهای عربی، احتمالاً بر روی منافع مشترک مانند امنیت دریایی تمرکز خواهد کرد.

حسین ایبیش، محقق ارشد موسسه کشورهای عربی خلیج فارس مستقر در واشنگتن، می‌گوید: اگر آنها شروع به گفتگوی عملی کنند، بدیهی ترین حوزه برای آغاز کار همین بحث امنیت دریایی است.

خلیج فارس و تنگه باریک هرمز که 25٪ از نفت جهان از طریق آن حمل می‌شود، تحت سیاست فشار حداکثری دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین آمریکا علیه ایران، به نقطه آتش تنش از سال 2018 تا 2020 تبدیل شد.

فواید صلح یمن؟

کشوری که می‌تواند فوری ترین فواید حاصل از این گفتگو را لمس کند یمن است، کشوری که در آن فاجعه انسانی بزرگی در حال وقوع است. ایران با جنبش حوثی‌ها، ارتباط دوستانه‌ای دارند.

به گفته منابع دیپلماتیک خلیج فارس، یمن از اصلی ترین موضوعات مورد بحث عربستان سعودی و ایران در بغداد در این ماه بوده است.

کمتر از 24 ساعت پس از پیام سازش ولیعهد سعودی، محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران هنگام دیدار با سخنگوی حوثی‌ها در عمان بر حمایت کشورش از آتش بس در یمن و بازگشت به مذاکرات تأکید کرد.

اگرچه ایران از حوثی‌ها حمایت کرده است تا عربستان سعودی را بیشتر به یک باتلاق نظامی بکشاند، اما ناظران و تحلیلگران معتقدند که نقش ایران در یمن چندان نیز پررنگ نیست. پروفسور گاوز می‌گوید: اگر قرار باشد هرگونه بازدارندگی جدی بین ایران و عربستان ایجاد شود، یمن فشار سنج خواهد بود.

هنوز مشخص نیست که آیا تهران به اندازه کافی بر حوثی‌ها تسلط دارد که آنها را به هر کاری وادارد یا خیر.

راهی به جلو در عراق

پس از یمن، موضوعات دشوارتر عراق، لبنان و سوریه هستند، سه کشور عربی با جمعیت شیعه قابل توجه که در آنها ایران بازیگران غیر دولتی مسلح و وفادار به خود را پرورش داده است.

زمینه پیشرفت اصلی گفتگو ممکن است در عراق باشد. طی سه سال گذشته، سعودی‌ها  تحریم عراق پس از صدام حسین را لغو کرده و با رهبران سیاسی شیعه ارتباط برقرار کرده‌اند.

نخست وزیر عراق، مصطفی الکاظمی، که روابط خوبی با هر دو کشور دارد، به برگزاری مذاکرات اخیر کمک کرد. مقامات در بغداد و سایر پایتخت‌های عرب امیدوارند که با گفتگوی سعودی و ایران، در کنار مذاکرات واشنگتن و تهران، از عراق به عنوان میدان نبرد نیابتی کمتر استفاده شود.

آقای ایبیش معتقد است: کارهای زیادی می‌توان انجام داد تا گفت وگوها بتواند تنش‌ها و سو تفاهمات را کاهش دهد و عربستان و ایران به یکدیگر اطمینان دهند که بتوانند با یکدیگر همزیستی مسالمت آمیز داشته باشند.