راهزنان واکسن | واکسیناسیون کووید 19، چگونه در دام فساد گرفتار می شود؟

برای مردمی که این روزها نقشه قرمز مایل به ارغوانی ایران را می­بینند و خبر سوگوار شدن ده­ها خانواده را می­شنوند، شب­ها با کابوس کرونا می­خوابند و روزها ماسک­های روی هم راه نفسشان را تنگ می­کند شنیدن خبر راهزنی واکسن در آبادان، آن هم از سوی مسئولانی که قرار است حافظ منافع شهروندان باشند مانند تیر خلاص است. اگر امید بی­رقمی باقی مانده که واکسن بتواند اندکی از رنج و ملال روزهای قرنطینه بکاهد، آن هم به باد می­رود. این بار چند نفر زیر نقاب ماسک! در کسوت پاکبان واکسن خارج از اولویت دریافت کرده­اند. این روایت ساده اما، مثل صفحات آغازین یک رمان ترسناک است؛ داستانی که چندی پیش با تزریق واکسن به همسر، فرزند و منشی برخی پزشکان به جای پرستاران و کادر درمان آغاز شد و دارد ادامه پیدا می­کند. هفته گذشته هم فیلمی که در فضای مجازی منتشر شد و نشان می­داد چند نفر ناشناس در حال باز کردن بسته حاوی واکسن­های فایزر هستند، سبب شد نگرانی­ها از توزیع رانت پنهان در واردات واکسن شدت بگیرد. به نظر می­رسد درروزهای آغازین نفوذ فساد به رگ و پی سیستمی هستیم که قرار است سایه شوم کرونا را از سر مردم کم کند. زنگ خطر فساد در واکسیناسیون به صدا درآمده است.

از تصحیح و تکذیب­ ها که بگذریم، سبب­شناسی ظهور اولین نشانه­ های ویژه­خواری واکسن کووید 19 در کشور ضروری است. در حالی که رئیس­ جمهور در کمتر از یک ماه، دوبار بر ضرورت اطلاع رسانی دقیق و شفافیت در برنامه واکسیناسیون بر مبنای سند ملی تاکید می­کند، رئیس روابط عمومی وزارت بهداشت و درمان پس از بالا گرفتن انتقادها از عدم انتشار اسامی دریافت­کنندگان واکسن در توئیتی می­نویسد: «رازداری از ارکان اجتناب­ناپذیر ارتباطات در نظام سلامت است. درک نادرست این اصل هم به قداست حرفه­ای آسیب می­زند، هم بر کیفیت روابط افراد و نظام سلامت و بر سلامت جامعه تاثیرگذار است. اطمینان داشته باشید اطلاعات سلامت شما در سامانه­ های سلامت از جمله سیب محفوظ خواهد ماند.» کاربران توئیتر هم در واکنش به این سخنان می­نویسند آیا واکسن زدن مدیران شهرداری­ها هم جزو اسرار است؟ اگر شبکه های اجتماعی نبودند آیا کسی از این تخلف خبردار می­شد؟

این اما، تمام ماجرا نیست. در نبود فایزر و مدرنا و 16 میلیون دوز کوواکس ک به دلیل تعلل دولت در تصمیم­گیری از دستمان رفته، هنوز زمزمه ­های زیادی در محافل مردمی به گوش می­رسد که نشان می­دهد به واکسن­های خریداری شده اعتماد ندارند. تردید مردم نسبت به کارایی و تاثیر واکسن­های روسی و چینی که تا حد زیادی از ضعف سرمایه اجتماعی دولت نشات می­گیرد، خود نشانه دیگری از نبود شفافیت در برنامه واکسیناسیون ملی علیه کروناست.

تلاش برای خرید، تامین یا توزیع واکسن که حالا به منت دولت بر سر مردم تبدیل شده اما، وظیفه اساسی دولت­ها و حق مسلم شهروندان است. سازمان ملل اندکی پس از اعلام شرایط اضطراری همه­ گیری، اعلام کرد برای اطمینان از دسترسی تمام مردم به واکسن­های ایمن و موثر کووید 19، پاسخ فوری و جدی دولت­ ها ضروری است. همزمان با انتشار دستورالعمل­ هایی که ناظر بر تهیه و توزیع واکسن بود، سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل بر نکته دیگری تاکید گذاشتند: واکسن کووید 19 باید یک «کالای عمومی جهانی» در نظر گرفته شود. به همین دلیل نهادهای عمومی ملزم­اند هرگونه شکاف یا مانع احتمالی مانند خطر فساد در توزیع و تخصیل آن را شناسایی و رفع کنند تا اطمینان حاصل شود که تمامی شهروندان به طور عادلانه به واکسن دسترسی دارند.

بی­تردید مقابله با فساد در شرایط بحرانی اولویت ویژه­ای دارد. این واقعیت در بیانیه «فساد در زمینه کووید 19» که در اکتبر سال گذشته توسط آنتونیو گوترش قرائت شد نیز مورد تاکید قرار گرفت. در این بیانیه آمده: فساد هنگام بحران – مانند آنچه جهان در پاندمی کووید 19 تجربه می­کند – آسیب بیشتری دارد. پاندمی اما، فراتر از قتل عام جهانی و به رغم هشدارها، دارد به زمین مساعدی برای فساد تبدیل می­شود.

فرصتهای فساد در واکسیناسیون

در پایان سال 2020 دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) با انتشار سیاست­ نامه­ ای کوشید ضمن معرفی خطرات احتمالی فساد در تولید و توزیع واکسن کووید 19 برای مقابله با این تهدیدات به یاری نهادهای عمومی بیاید.

بر مبنای این سیاست­نامه، خطرات فساد در واکسیناسیون علیه کووید 19، از راه های زیر به برنامه­های ملی رخنه می­کنند:

* مسابقه برای توسعه واکسن: فوریت و اضطرار برای تولید واکسن، و ورش­های تشخیصی و درمانی کووید 19 به سرمایه­گذاری قابل توجه دولتی و خصوصی در بخش تحقیق و توسعه منجر شده است. اما تحقیق و توسعه واکسن یک فرآیند پرهزینه و وقت­گیر است که انجام آن در شرایط عادی و بدون هیچ تضمینی برای نتیجه ­دهی، ممکن است تا یک دهه به طول بینجامد.. سرعت بالای فرآیند تحقیق و توسعه و تقاضای فوری برای واکسن می­تواند فرصت­هایی برای فساد ایجاد کند. تعارض منافع مربوط به تحقیق و توسعه واکسن یکی از این خطرات است. مثالی از این دست، حضور ماموران بلندپایه دولت در برنامه تحقیق و توسعه واکسن کووید 19 است؛ مامورانی که برای تولید یک واکسن کاندیدا شده قرارداد چرب و نرمی روی میز دولت می­گذارند یا در فرآیند تصمیم­گیری برای قراردادها نفوذ می­کنند. نبود شفافیت در این قراردادها هم مجرای دیگری برای رخنه فساد است.

* نبود سیستم توزیع واکسن یا ضعف آن. اجرای موفقیت­آمیز برنامه­ های واکسناسیون کووید 19 به سیستم­های تامین قوی نیاز دارد. سیستم­هایی که مبتنی بر اطمینان از ذخیره­سازی، نگهداری و جابه­ جایی واکسن، کنترل دقیق دما و سیستم­های اطلاعاتی مدیریت لجستیک­اند. خطر فساد در سراسر این چرخه وجود دارد. برای مثال واکسن­ها ممکن است در فرآیند حمل و نقل از زنجیره تامین عمومی به سرقت رفته و به بازار سیاه هدایت شوند یا برای استفاده شخصی کنار گذاشته شوند. اگر اقدامات نظارتی کافی وجود نداشته باشد حتی هنگامی که واکسن به مرکز درمانی می­رسد باز هم خطر سوءاستفاده وجود دارد. این خطر، به ویژه هنگامی که عرضه محدود و تقاضا زیاد است، تشدید می­شود. محدودیت منابع واکسن همچنین ممکن است باعث ازجاد انگیزه در کسانی شود که از منابع مالی لازم برای رشوه دادن به دست­اندرکاران بخش بهداشت برخوردارند. برخی ار کارکنان بخش بهداشت نیز ممکن است برای دستیابی به واکسن کووید 19 از بیماران پول طلب کنند؛ کاری که به ضرر گروه های فقیر، حاشیه­ نشین و آسیب­ پذیر تمام خواهد شد.

* خطر فساد در تدارکات عمومی. در شرایط عادی فرآیند تدارکات عمومی یکی از مساعدترین زمینه های رشد فساد در میان تمامی فعالیت­های دولتی است. حجم زیاد خرید و بودجه کلان، این حوزه را در برابر خطر فساد آسیب­پذیر می­کند. در بحران سلامت عمومی نیز خطر فساد به دلیل فوریت نیازها، ضرورت انعطاف­پذیری و نیاز به سرعت، افزایش می­یابد. این امر می­تواند فرصت­هایی برای اختیارات فردی فراهم کند که خود فسادزاست. افراد فاسد می­توانند از تامین کنندگان درخواست رشوه کنند. تامین کنندگان نیز ممکن است از کمبودها، برای بالا بردن قیمت­ها یا تبانی با دیگر تامین کنندگان استفاده کنند.

* فساد در بودجه اضطراری. در پاسخ به یک بحران عمومی، بودجه کلانی به سمت بخش­های مدیریت بحران سرازیر می­شود. صندوق بین­ المللی پول تخمین می­زند که از ژوئن 2020 تقریبا 11 تریلیون دلار آمریکا در سطح جهان، به مقابله با کووید 19 تخصیص پیدا کرده است. در اکتبر 2020 نیز هیات مدیره بانک جهانی تصویب کرد 12 میلیارد دلار برای تامین مالی، خرید و توزیع واکسن کرونا، به کشورهای در حال توسعه اختصاص یابد. اگر نظارت و تدابیر لازم برای هزینه­ کرد این مبالغ وجود نداشته باشد، بودجه­ های هنگفتی به آسانی در معرض فساد قرار خواهند گرفت.

* فساد در سیاستگذاری واکسن. بخش خصوصی و سایر ذی­نفعان ممکن است به دنبال تاثیرگذاری بر تصمیم­گیری­های دولت در مورد واکسیناسیون باشند. ممکن است مقامات برخی تصمیم­گیران در دولت نیز در مقابل دریافت پول یا رشوه از شرکتی که سهمی در واکسن خریداری شده دارد درگیر فساد شوند. این نفوذ ممکن است تعیین کند که واکسن کجا و در میان چه کسانی توزیع شود. افرادی که ارتباط نزدیکی با صنعت بهداشت دارند نیز ممکن است در فرآیند تصمیم­ گیری در مورد خرید و استفاده از واکسن تاثیر بگذارند.

تولید واکسن های زیر استاندارد یا تقلبی، و نفوذ  تبعیض در دسترسی به واکسن­ها نیز از دیگر مصادیق فساد در واکسیناسیون علیه کووید 19 به شمار می­روند.

ضرورت شفافیت

در سراسر جهان، کشورها برای تامین واکسن کووید 19 و رساندن آن به شهروندان خود تحت فشار شدیدی قرار دارند. بین­الملل معتقد است فساد، دسترسی عادلانه به واکسن و درمان­های رایج کووید 19 را به طور جدی تهدید می­کند. نبود شفافیت در تولید، تهیه، تخصیص و توزیع جهان از این ویروس مرگبار را به خطر انداخته است. شکاف ثروت همچنان مایه تبعیض و نابرابری است. تا به امروز کشورهای با درآمد بالا بیش از نیمی از واکسن­های کووید 19 را خریداری کرده­اند، ان هم در حالی که اغلب کشورهای کم­درامد در مسابقه برای تهیه واکسن نزدیک به خط شروع جا مانده­اند. گزارش­ها نشان می­دهد تنها 14 درصد از واکسن های کووید 19 در جهان توسط کوواکس خریداری شده است. کوواکس در واقع قدرت خرید جمعی است برای تهیه واکسن و توزیع ان در کشورهای در حال توسعه که نمی­توانند در تامین واکسن با قراردادهای کشورهای ثروتمند رقابت کنند. اما قراردادن کشورها در رقابت با یکدیگر راه مناسبی برای رهایی از اپیدمی نیست. به عقیده نهادهای بین­المللی پایان دادن به همه­ گیری به تلاش جمعی جهانی نیاز دارد. واکسن باید بر اساس اصول برابری توزیع شود؛ کارکنان خط مقدم درمان باید در اولویت قرار گیرند و در پی آنان کسانی که از نظر سنی یا سلامتی آسیب­ پذیرند واکسن دریافت کنند.

اما در عمل، واقعیت چیز دیگری است. نه فقط کشورهای ثروتمند، که افراد قدرتمند و متول از نفوذ خود برای اطمینان از دسترسی به واکسن استفاده خواهند کرد در حالی که خانواده­ های کم­درامد بازندگان میدان­اند و پیوسته، اعتماد خود را به سیستم­ها و دولت­هایی که قرار است از انها محافظت کنند از دست می­دهند.

در این میان و با توجه به تقاضای بسیار زیاد برای واکسن کووید 19 می­توان گفت توزیع واکسن هدف بزرگ و ارزشمندی برای شبکه ­های جرم و فساد است. شفافیت بین­ المللی می­نویسد برای اطمینان از عدم سرقت یا جابه ­جایی واکسن­ها و محافظت در برابر ورود واکسن­های جعلی یا معیوب به بازار از طریق بازار سیاه یا شبکه جرائم سازمان یافته، به برنامه های توزیع قوی نیاز است. در بازار سودآور درمان یا پیشگیری از کرونا رشوه نیز یک چالش بزرگ به شمار می­رود؛ به ویژه در مکان­هایی که خدمات بهداشتی به مردم ارائه می­شود.

* قراردادهای فسادآمیز: بندهای محرمانه

دولت­ها تقریبا 30 درصد از بودجه خود را صرف خریدهای عمومی می­کنند. در بخش بهداشت تقریبا هفت درصد از این بودجه به دلیل فساد و ناکارآمدی از دست می­رود. از آنجا که کشورها برای تهیه واکسن با شرکت­های دارویی قرارداد می­بندند، قراردادها و توافق­نامه­ های قیمت­ گذاری بین دولت­ها و این شرکت­ها اغلب محرمانه باقی می­ماند. قراردادهای ناشفاف که در آن قیمت و شرایط خرید واکسن مخفی است می­تواند خطر فساد از جمله احتمال تعارض منافع را پنهان نگه دارد.

از سوی دیگر، افراد حق دارند به اطلاعات لازم در مورد واکسنی که دریافت می­کنند دسترسی داشته باشند. دسترسی به اطلاعات به ویژه هنگامی که پای سلامتی فرد در میان است، از حقوق اساسی بشر است. در برخی کشورها توافق­نامه ­های غرامت، از شرکت­های واکسن­ ساز در برابر پرونده­ های قضایی محافظت می­کند. از آنجا که این توافق­نامه­ ها اغلب محرمان است دشوار است که دریابید در صورت بروز اختلاف مسئولیت با چه کسی یا با کجاست.

مانند هر حوزه دیگری، دسترسی به اطلاعات می­تواند از فساد جلوگیری کند. بدون اطلاعات کلیدی درباره ماهیت و هزینه ­های قراردادهای واکسن کووید 19 پاسخگویی عملا ناممکن است. دسترسی به اطلاعات می­تواند به جلوگیری از فساد، از جمله سوءاستفاده از منابع عمومی، تعارض منافع و رشوه کمک کند. همچنین به عموم مردم کمک می­کند درک صحیح و روشنی از مسائلی پیدا کنند که تاثیر عمده­ای بر زندگی انها می­گذارد. در زمینه برنامه ­های واکسیناسیون کووید 19 هم اطلاعات به بازی مدیریت انتظارات، اعتمادسازی نسبت به دولت و کشف اطلاعات نادرست می­آید. محرمانه بودن ممکن است در برخی موارد برای محافظت از اطلاعات اختصاصی مربوط به فرمولاسیون واکسن­ ها و سایر ملاحظات ثبت اختراع لازم باشد اما نباید از بندهای محرمانه، برای انکار حق مردم در کسب اطلاع استفاده شود.

برخی کشورها نیز از اطلاعات کافی درباره شهروندان برخوردار نیستند تا بتوانند راه­حل موثر و برنامه هدفمندی برای ایمن­سازی جامعه طراحی کنند. خلا داده ­های ضروری ممکن است سبب شود افراد واجد شرایط دریافت واکسن، محل زندگی آنها، یا اطلاع از شرایط سلامتی­شان از چشم برنامه­ ریزان دور بماند. این امر نیز سبب می­شود روند تخصیص واکسن بیشتر در معرض سوگیری سیاسی و اجتماعی قرار گیرد و حتی به قیمت جان افراد تمام شود.

* پیشگیری از پاندمی فساد

تا دستیابی به پوشش گسترده واکسن کووید 19 راهی بسیار طولانی در پیش است. تخمین زده می­شود که اکثر کشورها به ویژه کشورهای آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین تا اواخر سال 2023 از دستیابی به پوشش کامل محروم بمانند.

مع­الاسف، هرچه مدت زمان بیشتری برای دسترسی افراد به واکسن طول بکشد فرصت­های بیشتری برای جهش یا دگرگونی ویروس فراهم می­شود؛ پدیده­ای که پیامدهای ناطلوب متعددی برای سلامتی و اقتصاد در سراسر جهان خواهد داشت.

شفافیت بین­ الملل می­گوید کشورها می­توانند با همکاری در روش­های درمانی و توزیع واکسن­های کووید 19 به شیوه­ای منصفانه، عادلانه و شفاف، از جان میلیون­ ها انسان محافظت و میلیاردها دلار در هزینه­ ها صرفه­جویی کنند. این سازمان برای کمک به مردم در درک حقوق خود و درخواست اطلاعات مهم درباره واکسن کووید 19، یک الگوی درخواست آزادی اطلاعات (Freedom of Information Act-FOIA) تدوین کرده است که در سایت این سازمان موجود است. در مقدمه این فرم آمده است: واکسن و روش­های درمان اکنون در سال 2021 به مهم­ترین گفتمان عمومی تبدیل شده است. این، چیزی است که مستقیم یا غیرمستقیم بر حیات تک تک افراد کره زمین تاثیر می­گذارد. دولت­ها هر روز از شفافیت سخن می­گویند؛ اکنون لحظه تبدیل حرف به عمل است.

چگونه می­توانید به امنیت، انسجام، عدالت و شفافیت در چالش برانگیز­ترین کمپین جهانی واکسیناسیون کمک کنید؟ به سادگی، از دولت خود این پنج سوال را بپرسید. پاسخ را با ما در میان بگذارید و اگر پاسخ ندادند نیز به به ما بگویید.

1- دولت کشور شما چه واکسنی تهیه کرده است؟

2- چه میزان دوز از هر واکسن تامین شده است؟

3- چه زمانی تمامی افراد واکسن دریافت خواهند کرد؟ من کی واکسینه می­شوم و چه واکسنی دریافت می­کنم؟

4- دولت شما برای هر دوز واکسن تامین شده چه میزان هزینه می­کند؟

5- آیا دولت شما یک وب­سایت واحد با کلیه اطلاعات مربوط به واکسیناسیون شامل جدول زمان بندی، پوشش، منابع مالی و قراردادها دارد؟

در کنار این الگو که مردم را قادر می­سازد از دولت های خود شفافیت در برنامه های واکسیناسیون را مطالبه کنند، سازمان ملل نیز برای جلوگیری از فساد در ایمن­سازی علیه کوید 19 توصیه­ هایی برای دولت­ها دارد. برخی از این راهکارها با عنوان «اقدامات فوری ملی» عبارت­ اند از:

-  تشکیل کمیته ­های تخصصی برای نظارت بر بودجه های اضطراری و تخصیص واکسن. این کمیته­ ها باید به عنوان بدنه نظارتی کلیدی در زمان بحران سلامتی، با اختیارا ضد فساد قوی، بر فرآیند اولویت­ گذاری، توزیع و پایش برنامه ­های واکسیناسیون، همچنین سیستم ­های عمومی مرتبط نظارت کنند.

- خریداری شفاف و پاسخگوی واکسن. انعقاد قراردادهای باز و شفاف می­تواند در کاهش فساد موثر باشد چرا که برای عموم مردم مشخص می­کند چه واکسنی، از چه کسی، با چه قیمت و با چه کیفیتی خریداری شده است.

- معیارهای شفاف برایا فراد در اولویت دریافت واکسن و اطلاعات عمومی درباره برنامه واکسیناسیون دولت­ها باید معیارهای مشخص، شفاف و عینی برای ذی­نفعان و افرادی که در اولویت دریافت قرار دارند داشته باشند و این امر را به طور گسترده به مردم اطلاع رسانی کنند.

سیستم­های ذخیره ­سازی و توزیع امن برای کاهش خطر فساد، ارزیابی مستمر ریسک فساد، تقویت مشارکت جامعه مدنی، حمایت از روزنامه ­نگاران و افشاگران فساد (سوت­زنان) و حمایت از حق سلامتی برای همه، از دیگر رهنمودهای این سازمان برای پیشگیری از نفوذ فساد در واکسیناسیون کووید 19 هستند. در این توصیه­نامه همچنین بر اقدامات بلندمدتی نظیر تقویت قوانین و سیاست های ضدفساد، شناسایی و حمایت از افراد و جوامع آسیب­پذیر و مکانیسم جامعه حسابرسی، نظارت، پاسخگویی و گزارش برای پایش هزینه ها و ممیزی آن تاکید شده است. فراتر از این همه باید بدانیم فساد تنها زمانی متوقف می­شود که مردم در اصلاح سیستم، مشارکت و با یکدیگر همکاری کنند. گزارش فساد اداری و تقاضای شفافیت در مورد واکسیناسیون از دولت­ها، راهی موثر برای اطمینان از پاسخگویی عادلانه و برابر، حمایت از حقوق شهروندان و نجات از پاندمی است. وقتی پای سلامتی و جان مردم در میان است، این حق شهروندان است که بدانند دولت چگونه تصمیم می­گیرد و منابع را چگونه صرف می­کند.