راهکار خروج صنعت زنبور داری کشور از تک محصولی | چقدر از 100 هزار تُن تولید ایران، «عسل طبیعی» است؟ | عسل هایی که زنبور عسل، نقشی در تولید آنها ندارد!

55 آنلاین- نگهداری زنبور عسل و تولید عسل از آن در ایران سابقه ای دست کم  دو هزار ساله دارد و در برخی اجسام فلزی کشف شده در ایران که مربوط به هزاره های قبل است تصویر زنبور عسل، حکاکی شده. 

در حال حاضر، حداقل تعداد 8 میلیون کندوی زنبور عسل در ایران وجود دارد. اغلب کندوهای زنبور عسل موجود در کشور، مدرن و با بازدهی بالا بوده و متفاوت از کندوهای سنتی رایج در ایران است. 

بنا به گفته مقامات وزارت جهاد کشاورزی، تولید سالیانه عسل ایران فراتر از 100 هزار تُن رفته است. البته آمار اعلامی مسئولان این وزارتخانه، قاعدتاً شامل عسل های غیر خالص و غیر طبیعی هم می شود. در حالی که عسل خالص و طبیعی که پُر خاصیّت است، فقط از شهد گُل و گیاه تهیه می شود و نه از شکر یا مواد شیمیایی.

در گفت و گوی «55 آنلاین» با مهندس حسین پورقرایی - دبیر انجمن علمی زنبور عسل- اوضاع صنعت زنبور داری ایران و برخی چالش ها و مسائل تولید عسل مورد کند و کاو قرار گرفته است.

*****

*در سال های قبل معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی، در ارتباط با افزایش میزان تولید عسل ایران، پیش بینی هایی داشته است. برای سال 1398 تولید 91.7 هزار تُن و برای سال 1399 هم در حد 94.2 هزار تن عسل، پیش بینی شده بود.

در تیر ماه 1399 آقای فرهاد مشیرغفاری، مجری طرح توسعه زنبورداری ایران گفته بود که در سال 1398 تولید 112 هزار تُن عسل محقق شده. در این مدت چه اتفاقی افتاده که مقدار عسل تولیدی، بیش از ارقام هدفگذاری بوده است؟

-در این زمینه باید از بخش زنبور عسل معاونت امور دام سوال کنید و مسئولیت مستقیم آن با آقای مشیرغفاری است. ایشان یک رقمی را اعلام کرده اند و معمولاً از زنبورداری ها آمارگیری کرده و بر اساس این آمار، عدد و رقم اعلام می کنند. 

آمار این حوزه با همکاری اتحادیه زنبورداران و بخش زنبور عسل معاونت امور دام تهیه می شود. من اتفاق خاصی ندیده ام که رخ داده باشد و به دنبال آن، میزان تولید عسل ایران افزایش پیدا کرده باشد.

*آقای غلامحسین طهماسبی، رئیس بخش تحقیقات زنبور عسل موسسسه تحقیقات وزارت جهاد کشاورزی در سال 1398 گفته بود که «طبق آمار فائو (سازمان خواروبار جهانی) ایران سالانه 69 هزار تن عسل تولید می کند و رتبه چهارم جهانی را دارد در حالی که ما 90 هزار تن عسل تولید می کنیم و فائو باید این آمار و رتبه ایران را اصلاح کند».

آیا فائو فقط عسلی را در نظر می گیرد که از شهد گل و گیاه تولید شده باشد یا عسل های دیگر را هم در نظر می گیرد؟

-بعید می دانم فائو بخواهد انواع عسل را تفکیک کند. معمولاً برای فائو، آمارهایی که کشورهای مختلف ارائه می کنند، ملاک عمل است. احتمالاً یک کاستی در آمارهای فائو وجود داشته که آقای دکتر طهماسبی گفته فائو باید آمار را اصلاح کند. 

حتماً مسئولان وزارت جهاد کشاورزی، نامه آن را برای فائو ارسال کرده اند و احتمال دارد فائو در گزارش جدید خود، آمار تولید عسل ایران را اصلاح کند. اساساً فائو بررسی نمی کند که عسل تولید شده، طبیعی است یا غیر طبیعی. 

فائو به این حیطه وارد نمی شود. اگر قرار باشد ایران صادرات عسل هم داشته باشد، کشورهای مقصد صادرات عسل، معمولاً عسلی را وارد می کنند که آنالیز شده باشد و عسلی باشد که استانداردهای لازم را داشته باشد.

*کشورهای وارد کننده عسل، فقط و الزاماً عسلی را می خرند که از شهد گل و گیاه تهیه شده باشد؟

-بله. استاندارد عسل، یک تعریف دارد و در آن تعریف، چند معیار مطرح شده. از جمله این معیارها، مقدار دیاستاز (آنزیم عسل طبیعی)، گلوکز (قند طبیعی) و فروکتوز(شیرین کننده طبیعی) عسل و برخی مولفه های دیگر است.

در آزمایشگاه های خاصی که مورد تایید سازمان استاندارد هستند، عسل را آزمایش می کنند و اگر مجوز و گواهینامه لازم را دریافت کنند، صادرات انجام می شود و اگر این نوع استانداردها رعایت نشود، کشور مقصد می تواند محموله را برگرداند.

*آقای مجتبی جوشقانی که کارشناس زنبورداری بوده و در حوزه تولید عسل هم، فعال است، اعتقاد دارد که فائو فقط موادی را به عنوان عسل در نظر می گیرد که فراوری شده شهد گل و گیاه باشد.

دقیقاً آمار کشورهای مختلف چگونه تهیه می شود و آیا ممکن است فائو تا این حد دقت کند و عسل طبیعی را از انواع دیگر تفکیک کند؟

-من بعید می دانم این طور باشد. فائو، آمار کشورهای مختلف را دریافت می کند و در ضمن فقط در حوزه عسل کار نمی کند. فائو درباره همه فرآورده های دامی و کشاورزی اطلاعات دارد. بر این اساس، من بعید می دانم که فائو بخواهد تست کند و عسل طبیعی را جداگانه اعلام کند.

فائو، معمولاً اطلاعات را از موسسات مورد تایید کشورها می گیرد و آمار کشورها را اعلام می کند. به همین دلیل بوده که آقای طهماسبی، رئیس بخش تحقیقات زنبور عسل، گفته اشتباه شده و درباره اصلاح آمار فائو صحبت کرده است.

*در مورد عسل طبیعی که از شهد گل و گیاه باشد، گفته شده که 21 خاصیت دارد ولی عسل مصنوعی، آن خاصیت ها را ندارد. با توجه به این که شکر هم وارد کیسه عسلی زنبور می شود آیا عسل تولید شده با استفاده از شکر، بر این اساس می تواند شبیه عسل طبیعی شود؟

-زنبورعسل، شهد گل و گیاه را در کیسه جمع آوری شهد، نگه می دارد. بعداً یک مقدار از شهد جمع آوری شده را که برای بدن خودش لازم باشد، مصرف می کند و آن شهدی که قرار است عسل شود، به زنبورهای کارگر تحویل می دهد تا به غلظت مناسب برسد.

در زمان غلیظ کردن شهد، یک مقدار «دیاستاز» به آن اضافه می شود. ماده ای که با این روش تولید می شود، عسل طبیعی است ولی در مجموع، ما الان سه نوع عسل در بازار داریم.

یک نوع عسل، عسل طبیعی است که زنبور عسل، شهد را می گیرد و آن را به عسل تبدیل می کند. عسل غیر طبیعی نیز داریم که زنبور داران، شکر به زنبور می دهند و زنبور، آن شکر را می گیرد و شکر را به عسل تبدیل می کند.

عسل مصنوعی هم داریم که زنبور عسل، اصلاً در تولید آن نقشی ندارد. عسل مصنوعی، در حقیقت عسل نیست ولی کسانی که این نوع ماده را تولید می کنند شانه زنبور عسل را داخل آن می اندازند. در حالی که این نوع عسل، عسل تقلبی است.

*جنابعالی به عنوان دبیر انجمن علمی زنبور عسل، آیا عسل هایی که غیر طبیعی باشند و از شکر در تهیه آنها استفاده شده باشد، عسل قلمداد می کنید؟

-بنده به عنوان کارشناس اعتقاد دارم که باید نوع عسل ذکر شود. بعضی زنبور داران، فقط عسل طبیعی تولید می کنند و میزان تولید آنها کم است. نظر من این است که سازمان ملی استاندارد ایران، باید استاندارد اجباری عسل را اعلامکند.

وقتی استاندارد عسل، اجباری شود، یک مشتری که می خواهد عسل طبیعی بخرد، با قیمت بالاتر عسل طبیعی می خرد و اگر به زنبور، شکر داده شده باشد، قیمت خودش را داشته باشد. الان برای زنبور داران به صرفه نیست که بخواهند فقط عسل طبیعی تولید کنند و با قیمت های رایج بفروشند.

به دلیل این که هزینه تولید عسل طبیعی بالاتر است و زنبور داران به ناچار مجبور می شوند به زنبور عسل، شکر بدهند. البته در برخی مواقع خاص، باید به زنبور خوراک بدهند و مثلاً باید شربت بدهند تا تولید آن زیاد شود.

در اوایل فصل بهار، زنبور داران به زنبورها شربت می دهند که جمعیت کلونی (تعدادی کندو) زیاد شود تا زنبور بیش تری شهد بیاورند و عسل تولید شود. در حالی که برخی زنبور داران، در زمان تولید عسل به زنبورها خوراک می دهند و این خوراک با آن شهدی که زنبور می آورد ادغام می شود.

این نوع عسل، عسل مصنوعی نیست ولی عسل طبیعی هم نیست. نظر من این است که باید نوع عسل ذکر شود و اگر استاندارد عسل، اجباری شود، جلوی مسائلی مثل تقلب گرفته می شود.

*در سال 1389 تعداد 5 میلیون کندوی سنتی و مدرن در ایران وجود داشته و الان صحبت از این است که هشت میلیون و 400 هزار کندو در سراسر کشورمان وجود دارد. آیا همه این کندوها به اندازه کافی، عسل تولید می کنند؟

-فرض کنید که یک سفره پهن است و غذا به اندازه 10 نفر روی سفره وجود دارد. اگر 20 نفر، آن مقدار غذا را بخورند، معلوم است که سیر نمی شوند. وقتی جمعیت کلونی با مقدار گیاه مورد نظر زنبور در مرتع، سازگاری نداشته باشد تولید عسل، کاهش پیدا می کند.

به دلیل این که زنبور داری، کم هزینه ترین رشته است، افراد زیادی زنبور می خرند و در کار تولید عسل فعال می شوند ولی نتیجه این می شود که میانگین تولید عسل یک کندو، پایین می آید. 

اگر در یک مرتع که ظرفیت 100 کلونی زنبور دارد، تعداد 200 کلونی باشد تولید عسل به ازای هر کندو کاهش پیدا می کند.

*از این 8 میلیون کندوی موجود، چقدر آنها بیش از ظرفیت کشور است؟

-اعلام عدد دقیق به بررسی علمی نیاز دارد ولی به نظر می رسد که مثلاً باید 5 میلیون کندو باشد تا تولید منظمی داشته باشیم و برای زنبوردار به صرفه باشد. من فکر می کنم تعداد کلونی ما، خیلی بیش از ظرفیت مراتع کشور است.

علت آن هم، این است که برخی افراد، در این رشته تحصیل کرده اند یا به صورت تجربی، زنبور داری را یاد گرفته اند. اساساً زنبور داری، یکی از کم هزینه ترین رشته های دامپروری است. 

برای مثال، اگر یک فرد بخواهد مرغداری دایر کند، باید سالن پرورش مرغ بسازد و نیاز به تاسیسات و تجهیزات زیادی دارد. او بعداً باید جوجه گوشتی یا مرغ تخم گذار بخرد و اقدام به تولید کند ولی در مورد زنبور، چنین تاسیسات و تجهیزاتی نیاز نیست.

یک فرد که می خواهد زنبور دار باشد باید با پرورش زنبور و مراتع آشنا باشد و فصل گل را برای جمع آوری شهد و گرده بداند. زنبور داری، هزینه زیادی نسبت به سایر رشته های دامپروری ندارد. 

افراد زیادی هستند که به این کار علاقه دارند ولی به دلیل این که تعداد کلونی های زنبور عسل در ایران، بیش از ظرفیت مراتع است، در نتیجه مقدار برداشت عسل هر کندو، زیاد نیست.

*در سال 1397 وزارت جهاد کشاورزی، اتاق فکری را تشکیل داده بود که درجه بندی کیفی عسل عملی شود. این کار به کجا کشید؟

-من یادم هست که سازمان ملی استاندارد ایران، جلسات منظمی را برای عسل و محصولات دیگر زنبورداری شامل بره موم، گرده و ژل رویال برگزار کرد و ادامه هم داشت.

استانداردهای عسل تهیه شده و تهیه استاندارد سایر فرآورده های زنبور عسل، در دست اقدام است و این کار ادامه دارد.

*ولی هنوز به نتیجه نرسیده که همچنان همه نوع عسل به اسم عسل فروخته می شود.

-راه به نتیجه رسیدن آن، این است که استاندارد عسل، اجباری شود و اگر روی ظروف شیشه ای برچسب «عسل طبیعی» یا «عسل غیر طبیعی» را نصب نکنیم، به نتیجه نمی رسیم. در حالی که کارهای لازم در این زمینه انجام شده و استانداردهای عسل تهیه شده. در عین حال، آزمایشگاه های آن را هم داریم ولی هنوز استاندارد عسل، اجباری نشده.

*سند راهبردی توسعه زنبور عسل توسط وزارت جهاد کشاورزی تهیه شد. آیا ابلاغ این سند به دستگاه های اجرایی در سال 1398، تاثیر خاصی بر صنعت زنبور دارای ایران داشته است؟

-من راجع به میزان تاثیرگذاری آن نمی توانم اظهار نظر کنم ولی می دانم که آقای مشیرغفاری مجری طرح توسعه زنبورداری و همکاران او، پیگیر تهیه این سند بودند. معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی و اتحادیه زنبور داران، باید نتایج را اعلام کنند.

*در سال های قبل سالیانه در حد 5 هزار تُن صادرات عسل داشته ایم و گفته می شد که 75 درصد آن به ترکیه صادر می شود. در سال های اخیر، ترکیه در تولید عسل رقیب ایران شده. آیا اوضاع این طور شده که ترکیه دیگر نیازی به واردات عسل از ایران ندارد؟

-الان افغانستان و ترکیه به تولید فرآورده های زنبور عسل روی آورده اند. آنها در یک مقطع زمانی به واردات عسل نیاز داشتند ولی وقتی به خودکفایی رسیده باشند به واردات نیاز ندارند.

البته ایران، از نظر اقلیمی چهار فصل است و تنوع گیاهی آن بسیار عالی است. به همین دلیل، در سال های مختلف، عسل ایران در نمایشگاه های جهانی، از نظر کیفیت رتبه های بالا و خیلی خوب از جمله اول و دوم را کسب کرد.

در نمایشگاه هایی که در ترکیه و کره جنوبی برگزار شد عسل ایران رتبه های خوبی را کسب کرد. به طور قاطع می توان گفت که همه زنبور داران، عسل با کیفیت تولید نمی کنند و ما الان عسل های غیر طبیعی را در بازار ایران می بینیم. 

*در سال های اخیر، ترکیه به تولید 100 هزار تن عسل در سال رسیده و در این کشور تاکید بر راه اندازی جنگل های عسل است. الان وضع تولید عسل ترکیه چگونه است؟

-برخی گیاهان و درختان می توانند برای زنبور عسل مفید باشند. بر این اساس می توانند تولید بالایی از کندوها داشته باشند.

*تاکید مسئولان اتحادیه های زنبورداری ترکیه بر تولید عسل کاج است. این نوع عسل چه ویژگی هایی دارد؟

-درخت کاج گرده زیادی دارد ولی شهد زیادی ندارد. 

*به طور خاص مسئولان جهاد کشاورزی استان لرستان اعلام کرده بودند که پیگیرند سهمیه شکر به زنبور داران استان داده شود. آیا این مسئولان باید تلاش کنند که شکر به زنبور داران شود یا این که تاکید بر تولید عسل طبیعی باشد؟

-اگر در یک مقطع خاص، زنبوردار به زنبور خودش شکر بدهد، آمار جمعیت زنبور بالا می رود و از جمعیت زیادی برای تولید عسل استفاده می کند. چنین اقدامی طبیعی بوده و در همه کشورها این کار انجام می شود.

این مقدار شکر، برای افزایش تعداد زنبور لازم است. اوایل فصل بهار، درختان گَرده خوبی دارند ولی شهد کمی دارند. در آن زمان، زنبور داران به زنبورها شربت می دهند و تعداد جمعیت کلونی افزایش پیدا می کند.

در آن زمان هر چقدر شکر به زنبورها داده شود به خوراک لاروهای زنبور تبدیل می شود و جمعیت بالا می رود. با این حال، در زمانی که زنبورها، شهد می آورند اگر به زنبورها شکر داده شود، عسل غیر طبیعی تولید می شود.

*اقداماتی برای فاصله گرفتن از تولید تک محصولی در صنعت زنبور داری انجام شده تا محصولات گران قیمت و حتی لوکس مثل «ژل رویال»، «بره موم» و «مِلیتین» تهیه و تولید شود. ملیتین از زهر و نیش زنبور به دست می آید و گفته شده که هر گرم آن 100 دلار ارزش دارد.

آیا این امکان وجود دارد که زنبور داران، فقط بر تولید عسل تاکید نکنند و سراغ تولید اقلام دیگر هم بروند تا فعالیت آنها اقتصادی و درآمد زا شود؟

-صد در صد، این کار امکانپذیر است. خبر خوبی که می توانم بگویم این است که در چند سال اخیر در این حوزه کارهای خوبی انجام شده و دوره های آموزشی مختلفی برگزار شده.

الان زنبور داران ایران، تولید ژل رویال و تولید زهر زنبور دارند. ما امیدواریم که زنبور داران از حالت تک محصولی خارج شوند. امروزه قیمت زهر زنبور عسل و ژل رویال، اصلاً قابل مقایسه با قیمت عسل طبیعی نیست. چرا که قیمت زهر زنبور و همچنین ژل رویال، خیلی بیش تر است. 

خوشبختانه آمار تولید بالایی در این زمینه ها داریم و در چند سال اخیر، کارهای خوبی انجام شده. ما امیدوار هستیم که بهتر از گذشته عمل شود.

الان زنبور داران زیادی از حالت تک محصولی خارج شده و تعدادی از زنبور داران فقط ژل رویال تولید می کنند و خیلی از آنها فقط زهر زنبور تولید می کنند. به نفع زنبور داران است که برای افزایش درآمد، به تولید فرآورده های جانبی زنبور عسل روی بیاورند.