دژ ایرانی در هندوستان

نگاهی به دژ دولت‌آباد در اورنگ‌آباد هندوستان

حمیدرضا سروری

دژ دولت‌آباد در14کیلومتری شمال اورنگ‌آباد درکنار جاده‌ای که به اثر پرآوازه و ثبت میراث جهانی الورا(Ellora) منتهی می‌شود جای دارد. دژ دولت‌آباد در ابتدا به وسیلۀ دودمان بومی و هندوی یاداوا(Yadava) و طی سده‌های یازدهم و دوازدهم میلادی بنا گردید و نام اصلی آن دِواگیری(Devagiri) بود. البته از دورۀ پیش از این دودمان نیز چندین غار- نیایشگاه در محوطه وجود دارد. در پایان سدۀ سیزدهم میلادی به دست شاهان مسلمان دهلی افتاد و پس از آنها نیز دودمانهای بهمنیان، نظام‌شاهیان،گورکانیان و آصف‌جاهیان هریک مدتی آن را در اختیار خود داشتند و در نتیجۀ استقرار700 ساله در دژ سازه‌های گوناگونی از دودمانهای گوناگون در آن بنا شده است. دواگیری به معنای درۀ خدایان است و این نام به دلیل صخرۀ مخروطی شکل موجود در دژ که بیش از200متر بلندی دارد به آن داده شده است. دژ دولت‌آباد در جایگاهی راهبردی و در شمالی‌ترین بخش فلات دکن قرار دارد و چیرگی بر دیگر ناحیه‌های دکن در بخشهای جنوبی‌تر بدون بچنگ آوردن آن امکان پذیر نبوده است. در همان زمان ساخت در دورۀ یاداوا خندقی ژرف در اطراف دژ ایجاد شده تا ساختار دفاعی آن را نیرومند کند. دژ دولت‌آباد سه بخش اصلی به نامهای اَمبرکوت(Ambarkot)، کالاکوتkalakot)) و ماهاکوت(Mahakot) دارد. بخش اَمبرکوت دارای دیوارهایی کنگره‌دار است. 35برج و6 دروازۀ اصلی دارد و نام هر دروازه نیز بر مبنای نام نزدیکترین روستا به آن تعریف و نام‌گذاری شده است. به گونۀ نمونه نام دروازۀ نظام‌شاهی به دلیل نزدیکی دروازه به دهکدۀ نظام‌پور است. یکی از مهمترین سازه‌های موجود در بخش اَمبرکوت، گرمابۀ دورۀ نظام‌شاهیست که در سال1583م. ساخته شده است. ماهاکوت یکی دیگر از سه بخش اصلی دژ دولت‌آباد است و آثاری از دورۀ فرمانروایی یاداوا در آن دیده می‌شود و یادمانهایی از دورۀ فرمانروایی شاهان مسلمان دهلی را هم در خود جای داده است. دیوار دفاعی ماهاکوت10متر بلندی دارد و بین 1تا2 کیلومترکشیده شده و دارای50 برج است. بسیاری از این برجهای دایره‌ای شکل به شکل سکوهایی برای قرارگرفتن توپهای جنگی تغییر شکل یافته‌اند برخی از توپها متعلق به سدۀ شانزدهم میلادی هستند و برخی دیگر جدیدترند و از آن سده‌های 18و19میلادی اند و به وسیلۀ کارخانه‌های اروپایی و برای دودمان آصف‌جاهی یا نظام حیدرآباد ساخته شده‌اند و به هنگام تصرف دژ به دست دودمان آصف‌جاهی در دژ دولت‌آباد قرار داده شده‌اند. روی برخی از توپها نام سرکار نواب میر نظام علی‌خان بهادر به پارسی نوشته شده است. میرنظام علی‌خان آصف‌جاه دوم، در سال1734م. به دنیا آمد و بین سالهای1803-1762م. دومین فرمانروای دودمان آصف‌جاهی یا نظام حیدرآباد شد. نام رسمی او آصف‌جاه دوم، نظام‌الملک، نظام‌الدوله، نواب میرنظام‌علی‌خان، فاتح جنگ سپهسالار نواب دکن بود. توپهای جنگی فراوانی در زمان او ساخته شد و به جز دژ دولت‌آباد، نامش را می‌توانیم روی چندین توپ در دژ گلکنده(گلکندا) در حیدرآباد، دژ پرنده در عثمان‌آباد و چندین و چند محوطۀ تاریخی دیگر ببینیم. علاوه بر نام نظام‌علی‌خان روی دو توپ دیگر این بخش نام اورنگ‌زیب پادشاه گورکانی دیده می‌شود، روی یک توپ با خط ریز اورنگ‌پسند نبشته شده و روی توپ دیگری به نظر چنین نوشته شده است: تو را که خود رعد و ...؟تو را که برق بی‌پایانست، تویی که رنگ و سیمایت! اورنگ پسند نام است. مسجد جامع دژ نیز در بخش ماهاکوت قرار دارد و یکی از بزرگترین مسجدهای جامع موجود در دکن است. مسجد در سال1318م. و به دست قطب‌الدین مبارک خلجی از شاهان مسلمان دهلی ساخته شده است. آنچه که در مورد این مسجد جالب توجه است و جلب نظر می‌کند استفاده از ستونهای نیایشگاه‌های هندو در ساخت آن است. در دورۀ فرمانروایی بهمنیان نیز ساخت و سازهایی در مسجد صورت گرفته است. مسجد دارای حیاطی بزرگ با ایوانی ستون‌دار در سه سو است. در سوی دیگر مسجد، منارۀ استوانه‌ای شکلی به بلندی30متر دیده می‌شود که چندمنار نام دارد. چندمنار در پایان سدۀ سیزدهم میلادی، به عنوان نمادی که نشانگر پیروزی بر دکن بوده ساخته شده است. هرچند برخی هم بر این باورندکه نقش معمولی منارۀ مسجد را بازی می‌کرده، چندمنار دارای پایه‌ای دایره‌ای شکل است و راه‌پله‌های مارپیچ درون چندمنار که البته بر روی بازدیدکنندگان بسته است ما را به بالای آن می‌برد. درون راه‌پله‌ها چندین پنجره کوچک قرار داده شده و در پایۀ بنا نیز سازه‌ای دیده می‌شود که در سال1445م. و در زمان فرمانروایی بهمنیان ساخته شده است. چندمنار دارای تزئینات کاشی‌کاری است و هنوز باقیمانده‌هایی از تزئینات کاشی‌کاری را می‌توان روی آن دید. وجود کاشی‌ و البته شکل و ساختار چندمنار به خوبی نفوذ هنر معماری ایرانی را نشان می‌دهد. در نزدیکی چندمنار نیز کوشک دورۀ گورکانی به چشم می‌خورد، و این مجموعه به عنوان جایگاه اقامت شاه گورکانی یا حاکم دژ عمل می‌کرده است. در بخشی از کاخ، گرمابۀ دورۀ گورکانی به خوبی دیده می‌شود، در بخشی دیگر چهارباغ با اقامتگاهی خصوصی برای فرماندار وجود دارد، با حوض فواره‌دار ویژۀ دورۀ گورکانی که به زیبایی کار شده است. در همین بخش جایگاهی کوچک که گمان می‌رود محل اقامت زنان افراد بلندمرتبه بوده است وجود دارد و گرمابۀ دیگری هم در همین‌جا وجود دارد که دارای تزئینات گچ‌بری ویژۀ دورۀ گورکانی است.

بخش دیگر دژ با عنوان کالاکوت نامیده می‌شود و اطراف آن هم خندقی ژرف وجود دارد و در هر بخش خندق برجهای دایره‌ای شکل خودنمایی می‌کنند. در این قسمت مسجد کمابیش بزرگی دیده می‌شود و روشن است که در ساخت آن نیز از ستونهای نیایشگاه‌های پیشین هندو و آیین جین استفاده شده است و به نظر می‌رسد در دورۀ شاهان مسلمان دهلی ساخته شده است. پس از ورود به دروازۀ اصلی کالاکوت بازدیدکنندگان بایستی از بین غارهای سنگی گذرکنند و دوباره دروازه‌ای دیگر خودنمایی می‌کند و پس از آن نیز بخشی دیگر از غارهای قدیمی هندو، بودایی و آیین جین دیده می‌شود. در پایان این قسمت سازۀ معروف چینی‌محل جای دارد که به دلیل وجود تزئینات کاشی چنین نامیده می‌شود. هرچند بخش بزرگی از تزئینات کاشی، چینی‌محل از بین رفته است و همانند چند‌منار این بنا نیز نمایانگر نفوذ هنر معماری ایران است.کارکرد اصلی چینی‌محل هنوز روشن نیست و امروزه آنچه از آن مانده به شکل تالاری راست‌گوشه است و البته که بسیار استادانه ساخته شده است.کاشیهای چینی‌محل به رنگهای سپید،آبی و زردند و همانند دیگر سازه‌های دورۀ نظام‌شاهیان در چینی‌محل نیز از چوب در ساخت بنا استفاده شده است. پس از این که دژ دولت‌آباد به چنگ گورکانیان افتاد، چینی‌محل تبدیل به زندان گردید و جالب توجه این‌که سکندرشاه و ابوالحسن قطب‌شاه آخرین شاهان دودمانهای عادل‌شاهی و قطب‌شاهی که در پی حملۀ اورنگ‌زیب شکست خورده و اسیر شده بودند در همین‌جا زندانی شدند و در سالهای 1686م و1699م. در همین محل از دنیا رفتند. مهمترین اثر دورۀ گورکانی در این بخش توپ غول‌پیکری است که با توجه به پایه چرخان این توانایی را داشته که به هر سو بچرخد و دشمن را در تیررس خود قرار دهد، روی توپ تزئینات هندسی وجود دارد و روی آن به پارسی توپ قلعه‌شکن نوشته شده است و در قابهای جداگانه‌ای نام سازندۀ توپ، عمل محمد حسین عرب و نام شاه گورکانی یعنی ابوالمظفر محی‌الدین محمد اورنگ‌زیب بهادر عالمگیر پادشاه غازی نوشته شده است. غازی به معنی جنگاور است و اورنگ زیب بارها از این عنوان استفاده کرده، روی دهانۀ توپ نیز نصرمن الله و فتح قریب و بشرالمؤمنین فالله خیر حافظ، نوشته شده است. در برابر چینی‌محل کوشک دورۀ بهمنی وجود دارد با اتاقهایی درکنار خود و پایه‌های تالاری که زیرکوشک است و برخندق مشرف است و به وسیلۀ پله‌های باریکی در گوشۀ خندق قابل دسترس است. در جنوب کوشک بهمنی حیاط دیگری است که خود بخشی از کوشک نظام‌شاهی بوده است. در جنوب این کوشکها مجموعه‌ای از غارهای باستانی که مربوط به سده‌های هشتم و نهم میلادی هستند دیده می‌شوند که از آن دورۀ راشتراکوتا(Rashtrakuta) هستند و حضور نیایشگاه‌های آیین جین در این ناحیه حتی پیش از دودمان یاداوا را نشان می‌دهند و به نظر می‌رسد همزمان با غارهای باستانی آیین جین در محوطۀ مشهور الورا ساخته شده‌اند ولی در دورۀ اسلامی به گونۀ دیگری از آنها استفاده شده است. غارها در بخش جلویی خود سکوهای بزرگی دارند و غار مرکزی که از همه بزرگتر است دارای3 اتاق است. به نظر می‌رسد اتاقی که در سمت راست است بعدها طرح‌ریزی گشته و در دورۀ یاداوا نقش انتقال دهندۀ آب به درون خندق را بازی می‌کرده است. در یکی از غارها24تاقچه وجود دارد و شاید جایگاه جای گرفتن پیکره‌هایی از تیرتانکارا(Tirthankaras)بوده است. تیرتانکاراها معلمان24گانۀ آیین جین بوده‌اند. در پایان به بالاترین بخش دژ دولت‌آباد می‌رسیم که بالاکوت(Balakot) نام دارد و در این بخش هم چندین غار و دالان وجود دارد که از آن آیین جین است و پس از این بخش به نیایشگاه گانش می‌رسیم که تازه‌تر است و به هنگام اشغال دژ به دست دودمان ماراتا(Marathas) درسدۀ هیجدهم میلادی ساخته شده است. در بالاترین بخش دژ،کوشک یا شاه‌نشینی چهارگوش موسوم به بارادری(Baradari) وجود دارد که به طور معمول در باغ یا روی تپه و دژ ساخته می‌شد و دارای3درگاه در چهارگوشۀ خود است. نام بارادری به معنای12درگاه هم بر همین مبنا روی آن نهاده شده است. این بارادری به دست شاه‌جهان فرمانروای دودمان گورکانی یا مغولان کبیر در سال1636م. و به هنگام تسخیر دژ دولت‌آباد روی بالاکوت ساخته شده است. بارادری دژ دولت‌آباد با سنگ سیاه و پوشش گچ بنا گردیده و در بخشهایی از آن نیز تیرهای چوبی به کار رفته است. بالکن بارادری دارای چشم‌انداز بسیار زیباییست. 

منبع

Sohoni,Pushkar.2015.Aurangabad With Daulatabad,Khuldabad and Ahmadnagar. Jaico Publishing House,Mumbai,pp.57-84.