تولید 55 میلیون تُن فولاد در سال 1404 محقق نمی شود | موانع افزایش تولید سنگ آهن از 90 به 160 میلیون تُن؟ | اتحادیه اروپا، ایران را به دلیل ارزان فروشی فولاد جریمه کرد

55 آنلاین - صنعت فولاد، یکی از بخش های کلیدی صنعت ایران بوده و افزایش تولید فولاد، همواره مورد تاکید دولت های مختلف چند دهه اخیر بوده است. در حالی که مقرر شده که ایران در افق سال 1404 شمسی به تولید 55 میلیون تُن فولاد برسدف عملاً تولید ایران به حدود 30 میلیون تُن در سال رسیده است.

تحقق هدفگذاری  انجام شده در صنعت فولاد، نیازمند جهش حدود 80 درصدی و رسیدن ان از 30 میلیون تُن فعلی به 55 میلیون تُن طول 4 سال آینده است.

در گفت و گوی «55 آنلاین» با مهندس سجاد غُرُقی، دلایل تعیین هدف 55 میلیون تُن تولید سالیانه فولاد و مشکلات و موانع تحقق این هدفگذاری بررسی شده است. غُرقی، نایب رئیس «کمیسیون صنایع و معادن» اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران است.

*****

*در سال 1398 ایران 27.2 میلیون تن فولاد کرد و بر اساس آماری که در اوایل سال 1400 اعلام شده در 11 ماهه اول سال 1399 هم 27.7 میلیون تُن فولاد تولید شده. در حالی که در 11 ماهه سال 1398 فقط 24.9 میلیون تُن تولید شده بود. ما در 11 ماهه اول سال 1399 بیش از کُل تولید 12 ماهه سال 1398 تولید فولاد داشته ایم و آمار تولید کُل سال گذشته هم در اردیبهشت سال 1400 منتشر خواهد شد.

کُل تولید فولاد کشور ما در 11 ماهه سال 1399 در حد 11 درصد افزایش داشته است. آیا جنابعالی، از این مقدار تولید و این مقدار رشد تولید فولاد رضایت دارید؟

-صنعت فولاد به عنوان یک صنعت ملی کشور ما مطرح بوده و رشد بخشی از زنجیره آهن و فولاد، از دیدگاه اقتصادی رویکرد مثبتی است، اما باید دید که آیا این رشد تولید، به صورت رقابتی و متوازن اتفاق افتاده یا نه؟ رشد متوازن به این معنا که آیا این رشد، در سایر حلقه های زنجیره بالا دست، به صورت متعادل تحقق پیدا کرده یا این که این رشد به صورت بخشی، اتفاق افتاده است.

دوم این که آیا این رشد تولید، رشد رقابتی و پایدار بوده است یا نه. اگر رشد تولید، رشدی رقابتی نباشد در نتیجه پایدار هم نخواهد بود. تحقق رشد رقابتی و پایدار، در کنار رشد متوازن، می تواند نشان بدهد که رشد محقق شده، مبتنی بر توسعه است.

شواهدی که ما در بازار و صنایع بالا دست زنجیره فولاد و به ویژه در تامین نهاده های تولید فولاد داریم، نشان می دهد رشد صنعت فولاد، منجر به رشد بالادست یعنی بخش معدن نشده.

حمایت حاکمیت، بیش تر متوجه بخش میانی صنعت فولاد (کارخانه های فولاد سیازی) بوده و در مورد برخی بخش ها می شود گفت از جیب باقی حلقه ها به نفع حلقه میانی استفاده شده. به این معنا که در حوزه تامین سنگ آهن، اختلاف قیمت جهانی و داخلی، بیش از 60 درصد است یعنی ما با ارزان فروشی سنگ آهن مواجه هستیم به نفع حلقه شمش فولاد.

این وضع، عدم النفع و عدم سرمایه گذاری کافی در بخش معدن را در کوتاه مدت به همراه خواهد داشت. چرا که بر اساس اعلام مرکز آمار ایران، سرمایه گذاری بخش معادن سنگ آهن در سال 1398 نسبت به سال 1397 دارای رشد منفی بوده است.

در میان مدت و کوتاه مدت، عدم النفع به ضرر بخش معدن شده و البته در بلند مدت، کُل زنجیره تولید فولاد، دچار عدم النفع می شود یعنی اگر ما برای رشد بخش میانی یعنی تولید شمش فولاد، نتوانیم تولید سنگ آهن و سایر حلقه ها را داشته باشیم، رشد تولید فولاد کاهش پیدا کرده یا متوقف خواهد شد.

*در سال 1392 ایران 45 میلیون تُن سنگ آهن تولید کرده و در اواسط اسفند 1398، رئیس انجمن تولید کنندگان سنگ آهن ایران گفت که در سال 1399 تولید سنگ آهن به بیش از 90 میلیون تُن رسیده. همچنین اظهار امیدواری کردند که تولید سنگ آهن در سال 1399 به 100 میلیون تُن برسد.

آیا از نظر شما، افزایش تولید و استخراج سنگ آهن، با رضایت بخش معدن نبوده است؟

-با توجه به ردیف های گمرکی، گه گاه آمار اقلام مختلف تجمیع می شود و انگار، دو بار در آمار می آید. آمار تولید سنگ آهن ما در سال 1392 حدود 70 میلیون تُن یعنی بین 65 تا 67 میلیون تُن بود و آمار سال 1398 ما کمتر از 90 میلیون تُن بوده است

*برای سال 1399 که رئیس انجمن سنگ آهن گفته بود به 100 میلیون تُن می رسیم، عملاً چقدر سنگ آهن استخراج شد؟

-آمار تولید سال 1399 حدود 90 میلیون تُن است. البته در سال 1383 تولید سنگ ایران در حد 8 میلیون تُن بوده و در سال 1393 به نزدیک 65 تا 67 میلیون تُن رسید. میزان تولید سال های 1392 و 1393 فرق زیادی ندارند یعنی ما یک رشد 700 درصدی داشته ایم.

ما برای تولید 55 میلیون تُن فولاد، باید به تولید 156 میلیون تُن سنگ آهن برسیم. در حالی که الان رشد احداث واحدهای فولادی، بیش از رشد تولید و استخراج و اکتشاف سنگ آهن است یعنی ما از تولید 65 میلیون تُن به 90 میلیون تُن سنگ آهن رسیده ایم در حالی که امروزه این عدد باید 150 میلیون تُن می رسید.

در سال 1400 در حلقه گندله و کنسانتره آهن و به ویژه کنسانتره، حدود 12 میلیون تُن کسری خواهیم داشت. در حالی که در عمل، صادرات سنگ آهن هم نداریم یعنی این طور نیست که بگوییم صادرات سنگ آهن داریم و کمبود داریم.

این وضع، به این معنا است که کاهش سرمایه گذاری در بخش سنگ آهن، اثر منفی خودش را نشان می دهد. آمار رسمی ایمیدور (وابسته به وزارت صنعت و معدن) در زمان سهیمه بندی نشان می داد که 12 میلیون تُن کسری کنسانتره آهن وجود خواهد داشت.

حتی اگر این عدد به میزان 20 درصد تعدیل شود، باز حدود 8 تا 9 میلیون تُن به طور قطعی، کسری داریم. علت این کسری نیز به کاهش سرمایه گذاری در بخش سنگ آهن برمی گردد.

*چندی قبل، جنابعالی آماری را درباره سرمایه گذاری بخش سنگ آهن اعلام کرده بودید. این آمار نشان می دهد که میزان سرمایه گذاری در سال های مختلف نوسان زیادی دارد و رشد مثبت و منفی در سرمایه گذاری ها اتفاق افتاده است.

به نظر شما چرا تا این حد نوسان در میزان سرمایه گذاری در بخش معادن سنگ آهن وجود دارد؟

-سرمایه گذاری در چند بخش اکتشافات، ماشین آلات استخراجی و فرآوری سنگ معدن انجام می شود. دو عامل شرایط بازار و سیاست های حاکمیت، در این زمینه تاثیرگذار است.

در ارتباط با شرایط بازار، باید بگویم که تا سال 1392 و به ویژه در 4 سال قبل از آن، ما با رشد قیمت جهانی سنگ آهن مواجه بودیم و صادرات آن هم آزاد بود. از طرفی، نرخ دلار از 1000 تومان و 1200 تومان به 3400 تومان رسیده بود یعنی قیمت های جهانی افزایش پیدا کرد و موانع صادراتی هم وجود نداشت.

به همین خاطر، در آن دوره رشد زیادی در صادرات سنگ آهن داشتیم. در سال های 1392 و 1393 کاهش سرمایه گذاری در بخش معدن اتفاق اتفاق افتاد. یک علت آن، این است که قیمت های جهانی شروع به کاهش کرد.

دوم این که وقتی دولت آقای روحانی تشکیل شد، سیاست های انقباضی برای بخش معدن در نظر گرفت و بحث های عوارض صادراتی، افزایش حقوق دولتی و محدودیت های صادراتی پیش آمد. به همین دلیل، به طور مستقیم می توانیم اثرات این دو عامل را ببینیم.

در سال 1398 به نسبت سال 1397 آمار مرکز آمار ایران، نشان می دهد که ما 89 درصد  کاهش سرمایه گذاری به شکل دلاری و ارزی داشته ایم. برای همان سال عوارض 8 درصدی بر صادرات سنگ آهن وضع شده بود و بعداً به 25 درصد افزایش پیدا کرد.

از طرفی، قیمت سنگ آهن در بازار جهانی رشد کرد و امکان صادرات و کسب ارز و سرمایه گذاری وجود داشت ولی دولت، جلوی آن را گرفت. در حال حاضر، عملاً صادرات سنگ آهن ممنوع است و وقتی دولت هم، می خواهد قیمت گذاری کُنَد، به صورت دستوری بوده و زیر 50 درصد قیمت جهانی آن است.

در حقیقت کالایی که ما باید مثلاً به قیمت 100 دلار بفروشیم دولت می گوید به قیمت 40 دلار بفروش. خریدار انحصاری در داخل کشور هم وجود دارد و معدن دار ما باید سنگ آهن استخراج شده را به شرکت های فولادی داخلی بدهد.

این وضع، یک سیگنال به سرمایه گذاران جدید است و آنها وارد سرمایه گذاری در بخش سنگ آهن نمی شوند. از طرفی، امکان سرمایه گذاری مجدد برای افزایش ظرفیت تولید سنگ اهن وجود ندارد. به همین دلیل، الان بحث کسری سنگ آهن مطرح است.

وقتی کسری سنگ آهن وجود دارد، شرکت های فولادی، نمی گویند سرمایه گذاری لازم برای اکتشافات و توسعه ماشین آلات معدنی اتفاق نمی افتد که حلقه بالادست ما رشد کند بلکه می گویند چون سنگ اهن صادر می شود کسری داریم.

در این حالت، یک مغالطه اتفاق می افتد و دولت به جای این که سعی کند سرمایه گذاری را به بخش معدن، گسیل کند تا کسری نباشد، برعکس عمل کرده و باعث می شود استخراج سنگ آهن افزایش پیدا نکند.

*وضع عوارض صادراتی 25 درصدی سنگ آهن به همین دلیل بود و شرکت های فولادی بر دولت تاثیرگذار بودند تا این عوارض اِعمال شود؟

-دقیقاً همین طور است. این وضع، به خاطر لابی فولاد بود و دو تا از موثرترین شرکت ها در این زمینه هم، شرکت ذوب آهن اصفهان و شرکت فولاد مبارکه بودند. چنین حالتی، باعث می شود خریدار بتواند کالا و نهاده اصلی تولید فولاد را در داخل کشور و تا 50 درصد ارزان تر از بازار جهانی بخرد.

نتیجه اقتصادی عوارض 25 درصدی این است. درست است که شعار اصلی، مبارزه با خام فروشی و مبارزه با کسری سنگ آهن است، ولی نتیجه آن، ارزان فروشی سنگ آهن می شود. این موضوع ارزان فروشی، عامل اثرگذاری در میزان سرمایه گذاری در بخش معادن سنگ آهن است.

*در اواخر سال 1393 دولت آقای روحانی تصویب کرد که ایران در سال 1404 شمسی، به تولید 55 میلیون تُن فولاد برسد. برای تحقق این میزان تولید، ارقام مختلفی در مورد سنگ آهن مورد نیاز مطرح شده و اعدادی از 150 تا 160 میلیون تُن سنگ آهن عنوان شده. 

بر چه مبنا در طرح جامع فولاد ایران، تولید 55 میلیون تُن فولاد در نظر گرفته شد و به تصویب رسید؟

-به نظر من، این هدف کاملاً غیر کارشناسی بود. این قضیه در زمان آقای حسن پُلارک (معاون وزیر صنایع و معادن و رئیس ایمیدرو) مطرح شد و البته یک مطالعه جدی، پشتوانه این هدفگذاری نبود.

فرض کنید ما می گوییم در صورت تحقق توسعه کشور ما، سرانه مصرف فولاد از 120 کیلوگرم به ازای هر نفر از جمعیت باید به 220 کیلوگرم برسد. در این حالت، کُل مصرف داخلی فولاد، باید به 20 میلیون تُن در سال برسد و الان حدود 11 تا 12 میلیون تُن است. در وضع کنونی اجرای پروژه های عمرانی، کم شده و تحریم و مشکلات اقتصادی را نیز داریم.

بنابراین در حال حاضر، فعلاً با رشد مصرف داخلی فولاد مواجه نیستیم. در بازار جهانی شمش فولادی و فولادهای ساختمانی، رقبای بزرگی مثل کشور چین وجود دارند و چین، یک میلیارد تُن فولاد تولید کرده و بخشی از آن را صادر می کند.

همچنین کشور هند را به عنوان صادر کننده فولاد داریم. شرکت الحدید عربستان را و از طرف دیگر ترکیه را داریم. البته کشورهای دیگری هم فولاد صادر می کنند و همه اینها کار را سخت می کند که ما بتوانیم بازار صادراتی خوبی داشته باشیم.

هر چند که بحث اصلی این است که ما بتوانیم اقتصادی، صادر کنیم. این که ما پایین تر از قیمت های جهانی صادر کنیم، متفاوت از این است که رقابتی صادر کنیم. در مجموع 55 میلیون تُن، مبنای اقتصادی و کارشناسی ندارد.

در همان زمان، تحقق این مقدار تولید فولاد به 27 میلیارد دلار نیاز داشت. این مقدار سرمایه گذاری باید برای تاسیس کارخانه های فولاد، تاسیس حمل و نقل بندری و جاده ای و  توسعه بنادر و معادن ایران استفاده می شد.

*در بهمن سال 1393 آقای مهندس ساطعی مدیر عامل وقت شرکت سینا ریل پارس، گفته بود قرار است تا یک ماه دیگر طرح جامع فولاد به تصویب دولت برسد و در سال 1404 به عنوان افق سند چشم انداز 20 ساله 55 میلیون تُن فولاد در ایران تولید شود.

در همان زمان، ایشان گفته بود در حال حاضر ما 60 تا 70 میلیون تُن سنگ آهن تولید می کنیم و اظهار امیدواری کرده بود که «تا سال 1398 به تولید 49 میلیون تن فولاد خام برسیم».

چندین سال قبل، این امیدواری در فعالان صنعت و معدن وجود داشته که ما در سال 1398 به نزدیک 50 میلیون تُن فولاد می رسیم.

-این هدف، دور از دسترس نیست و در احداث کارخانه و تولید فولاد می توانیم به گونه ای عمل کنیم که کارخانه های لازم احداث شود. من فکر می کنم که الان ظرفیت تولید فولاد از 36 میلیون تُن عبور کرده و البته تولید واقعی ما فعلاً کمتر از این مقدار است.

در جهان هم، تولید واقعی 70 تا 80 درصد ظرفیت تولید است. اگر پول لازم وجود داشته باشد و حمایت لازم انجام شود، می شود کارخانه ها را ساخت ولی این که ما بتوانیم این واحدها را اقتصادی اداره کنیم، سنگ آهن را به صورت رقابتی بخریم و فولاد را به صورت رقابتی، صادر کنیم محل سوال است.

رسیدن به تولید 40 تا 45 میلیون تُن تولید فولاد در سال 1404، دور از دسترس نیست و شدنی است یعنی ولو با پول گران و با نهاده ارزان، این هدف قابل حصول است ولی همین مقدار تولید فولاد نیز، پایدار نخواهد بود.

*مدیر عامل وقت شرکت سینا ریل در سال 1393 گفته بود به تولید 49 میلیون تُن فولاد در سال 1398 برسیم. با این حال و بر اساس آمار رسمی، کُل تولید فولاد در سال 1398 در حد 27 میلیون تُن بوده.

در خصوص این که ما به آن مقدار  هدف تولید در سال 1398 نرسیده ایم، جنابعالی همه مشکل را ناشی از بی توجهی به بخش معدن می دانید و فکر می کنید چون بخش معدن تقویت نشده، پس مشکل اساسی داریم؟

-نکته مهم این است که کاهش سرمایه گذاری در بخش معدن، اثر خودش را در سال 1399 نشان داد و این صحبت های ما، عمدتاً اخطارهایی برای آینده است. چون اگر ما می خواهیم در بخش معدن کار کنیم، باید از 10 سال قبل سرمایه گذاری اکتشافی انجام بدهیم و استخراج را شروع کنیم تا در 10 سال بعد به ظرفیت لازم برسیم.

برای مثال، ما می توانیم یک کارخانه را ظرف سه سال احداث کنیم ولی هیچوقت نمی توانیم مطمئن باشیم یک معدن را اکتشاف می کنیم و به ذخیره لازم هم می رسیم. چون رفتار کانسنگ، در زیر زمین قابل پیش بینی نیست.

منطق بخش معدن، توسعه مویرگی است یعنی شما نمی توانید بگویید من تصمیم می گیرم در سال 1404 سه معدن 500 میلیون تنی داشته باشم. چرا که شاید این نوع معادن اصلاً وجود نداشته باشد یا ممکن است زمین، اجازه این کار را به ما ندهد.

اتفاقی که در زنجیره فولاد افتاده این است که ما به صورت یارانه ای، حلقه شمش فولاد را توسعه داده ایم. نهاده تولید فولاد، ارزان تهیه می شود و البته به تازگی ارزان فروشی نهاده، اثر خودش را نشان داده و حتی در دو سال آینده، اوضاع خیلی بحرانی می شود.

وقتی ما حمل و نقل و بازار صادراتی را تنظیم نکرده ایم، به مشکل برخورد می کنیم. هدفگذاری تولید 55 میلیون تُن، بر اساس رشد 11 درصدی در سال بود. در حالی که کشور چین که از سال 1976 شروع به توسعه صنعت فولاد خود کرد و تولید سالانه 35 میلیون تن فولاد را به 800 میلیون تُن در سال 2010 میلادی رساند، رشد 9 درصدی داشت.

ادعای ما از رشد چین بالاتر بوده و آن هم در بازه زمانی کوتاه تر. من در سال 1394 گفتم که رشد سالیانه این صنعت 10 درصد و 11 درصد نیست و اگر شرایط بازار ما مثبت باشد، تحریم نباشیم و بازارها را داشته باشیم، رشد ما در حد 7 درصد خواهد بود.

تخمین ما به صورت واقع بینانه برای سال 1404 شمسی، در حد 36 میلیون تُن فولاد بود. من این نکته را در سال های 1394 و 1395 منتشر کرده ام. تا اینجا سنگ آهن به توسعه صنعت فولاد کمک کرده ولی واقعیت های زیرساختی و واقعیت های بازار داخلی ما، رشد نکرده و بازارهای صادراتی ما به میزان لازم رشد نکرده است.

البته آن عدد 55 میلیون تُن تولید فولاد، قابل تحقق نبود. من در سال 1394 و در همایش انجمن سنگ آهن و همایش انجمن فولاد درباره این هدفگذاری 55 میلیون تُن تولید فولاد گفتم که رؤیایی است.

*بهترین سرانه مصرف فولاد در یک سال از سال های اخیر 270 کیلیوگرم بوده است. ما اگر آرمان گرایانه در نظر بگیریم و بگوییم مصرف سرانه فولاد ایران به 300 یا حتی 400 کیلوگرم برای 90 میلیون نفر جمعیت ایران در سال 1404 برسد جمعاً مصرف داخلی فولاد 27 میلیون تُن یا 36 میلیون تُن می شود.

ما حتی اگر به 55 میلیون تُن فولاد هم برسیم، حداقل باید 20 میلیون تُن یا 30 میلیون تُن فولاد صادر کنیم. در سال 1398 که صادرات فولاد آزاد بوده، ایران 10 میلیون تُن صادر کرده بود. آیا این امکان وجود دارد که در سال های بعد ما بتوانیم 20 یا 30 میلیون تن فولاد صادر کنیم؟

-قطعاً امکان این مقدار صادرات وجود ندارد. البته صنعت فولاد نیز، مشکلاتی دارد. صنعت فولاد، ترجیح می دهد اسلب تولید کند ولی دولت دستور می دهد شمش فولاد تولید شود.

این وضع باعث می شود کالای با ارزش افزوده کمتری تولید شود ولی به خاطر همین مقداری هم که صادر می کنیم اتحادیه اروپا، ایران را به خاطر دامپینگ محکوم کرد و ما به ازای هر تن فولاد نزدیک  17 یورو جریمه شدیم.

این یعنی این که ما به خاطر نهاده ارزان و انرژی ارزان، فولاد را ارزان تولید می کنیم و ارزان تر هم می فروشیم که بازارهای جهانی را نگه داریم. در حالی که در یک مدل اقتصادی سالم، قطعاً تولید فولاد ما باید کمتر از رقم فعلی باشد .

*در سال 1399 جلسات متعددی با حضور مقامات دولتی و تشکل های بخش خصوصی حوزه های سنگ اهن و فولاد برگزار شد تا سهم بیش تری از سود زنجیره تولید فولاد به بخش معدن و سنگ آهن برسد و سود به طور عادلانه توزیع شود. چرا در عمل، این موضوع محقق نشد؟

-اقتصاد، بحث روی کاغذ و ایده آل ها نیست و بحث لابی های مختلف است. چرا که سود صنعت فولاد، چند هزار میلیارد تومان است. در موضوع تعیین قیمت کنسانتره آهن، تشکل ها گفتند که نسبت های مورد قبول جهان مبنا باشد. در دنیا قیمت کنسانتره  24 درصد قیمت شمش فولاد بوده ولی در ایران دولت به صورت دستوری 16 درصد را اعلام کرده است.

پیشسنهاد اتاق بازرگانی ایران، این بود که این نسبت در ایران تعدیل شود و به 21 درصد برسد. در جلساتی که با حضور نمایندگان حاکمیت برگزار شد، قرار بر این شد که این نسبت 19 درصد شود ولی عملاً همان 19 درصد هم نشد و حتی امروزه نیز همان 16 درصد است و هیچ افزایشی اتفاق نیفتاد.