دلایل شکست هدفگذاری 50 میلیارد دلاری صادرات سال 1399 | دلخوش به وعده مقامات دولتی نباشید | سناریوهای خوش بینانه و بدبینانه سال 1400 در صادرات

55 آنلاین- صادرات کالاها و خدمات، یک راه تقویت رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال هر کشور است. صادرات کالا و خدمات و خصوصاً صادرات صنعتی باعث ارز آوری زییاد و در هم تنیدگی با اقتصاد جهانی شده و با رد همد تنیدگی و ارتباط اقتصاد با دنیا، موفقیت تحریم کاهش پیدا می کند.

در اوایل سال 1399 مقامات وزارت صنعت، معدن و تجارت تاکید کردند که با وجود شیوع کرونا و با افزایش صادرات در راستای جهش تولید، کُل صادرات ایران تا پایان سال ایران چندین میلیارد دلار افزایش پیدا کرده و به 50 میلیارد دلار خواهد رسید.

در حالی که آمار رسمی منتشر شده در فروردین سال 1400 نشان می دهد صادرات ایران چندین میلیارد دلار کاهش داشته و از 41 میلیارد دلار سال 1398 به 34 میلیارد دلار در سال 1399، سقوط کرده است.

در همین چارچوب در گفت و گوی «55 آنلاین» با دکتر جمشید عدالتیان - اقتصاددان و فعال اقتصادی بخش خصوصی- دلایل کاهش 17 درصدی صادرات غیر نفتی ایران بررسی شده است.

*****

*آمار تجارت خارجی ایران در سال 1399 اعلام شده و این آمار نشان می دهد که صادرات ما کاهش قابل توجهی داشته است. در سال 1398 صادرات غیر نفتی ایران 41 میلیارد دلار بود و در سال 1399 هم 34 میلیارد دلار داشته ایم.

آیا عامل شیوع ویروس کرونا می تواند این مقدار کاهش صادرات را توجیه کند یا این که دلایل خاص دیگری می توان برای این کاهش مطرح کرد؟

-میعانات گازی و محصولات پتروشیمی که بزرگترین تشکیل دهنده صادرات غیر نفتی بوده اند به دلیل تشدید تحریم ها در سال 1399 کاهش داشته اند. دوم این که به خاطر تحریم ها، مقدار زیادی پنهان کاری در صادرات اتفاق افتاده است. من فکر می کنم به خاطر مسائل مربوط به تحریم، آمار واقعی میعانات گازی و محصولات پتروشیمی اعلام نشده.

ما اگر فرض کنیم که میزان صادرات این نوع کالاها 10 درصد یا 20 درصد کمتر از آمار اعلام شده باشد، باز هم کاهش چشمگیری داشته است. دلیل اصلی نیز، همان تحریم بوده و روی صادرات ما اثر گذاشته است.

امروزه دیگر کسی علاقه ندارد که صادرات انجام بدهد. چون صادر کنندگان باید پول آن را به داخل کشور بیاورند. در حوزه صادرات، برخی مشکلات به این شکل وجود دارد.

*در سطح جهانی پیش بینی شده بود که کُل حجم تجارت جهانی بین 13 تا 32 درصد در سال 2020 میلادی کاهش پیدا می کند. از طرفی ایران در سال 1398 در حد 41.3 میلیارد دلار صادرات غیر نفتی داشته است.

آقای مدرس خیابانی که در روز 5 اردیبهشت سال 1399 قائم مقام وزارت صنعت و معدن بود، با اشاره به اثرات منفی کرونا گفت که دو سناریو برای صادرات در سال 1399 داریم که یک سناریو صادرات 42 میلیارد دلاری به اندازه سال 1398 است. ایشان سناریوی دوم را افزایش صادرات به حد 50 میلیارد دلار در سال 1399 اعلام کرد.

به نظر شما چرا مقامات وزارت صنعت و معدن تا این حد خوشبینانه، سناریوهای صادرات را در نظر گرفته بودند؟

-فقط یک قسمت از صادرات غیر نفتی ایران مرتبط با وزارت صنعت و معدن است ولی میعانات گازی و محصولات پتروشیمی که اقلام اصلی صادرات ایران را تشکیل می دهند زیر نظر وزارت نفت است.

*آقای مدرس خیابانی در همان زمان گفته بود یک راه افزایش و جهش تولید، صادرات است. بر این اساس آن دو سناریو را اعلام کرده بود تا جهش تولید از راه هایی از جمله جهش صادرات محقق شود.

-من می گویم اصلاً آقای مدرس خیابانی در جایگاهی نبوده اند که در مورد محصولات پتروشیمی و میعانات گازی اظهار نظر کند.

*به هر حال آقای مدرس خیابانی قائم مقام وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده.

بله ولی وضعیت صادرات میعانات گازی و پتروشیمی برای هیچکدام از مسئولان قابل پیش بینی نبوده و به همین دلیل، آقای مدرس خیابانی اشتباه کرده است. به نظر من، ایشان اطلاعات دقیقی از پتروشیمی و میعانات گازی نداشته و دلیل کاهش صادرات مشخص است.

البته علاوه بر اثرگذاری تحریم در کاهش صادرات میعانات گازی و پتروشیمی، باید بگویم  تقاضای جهانی، کاهش پیدا کرد و یک مدت نیز قیمت محصولات پتروشیمی و میعانات گازی با شدت پایین آمد.

*در اوایل سال 1399 و به خاطر رکود جهانی ناشی از شیوع کرونا، قیمت مواد خام و کامودیتی ها کاهش پیدا کرد ولی در ماه های بعد افزایش پیدا کرد.

-درست است ولی متوسط قیمت کاهش پیدا کرد. بر این نکته تاکید می کنم که تحریم ها علیه محصولات پتروشیمی ما، خیلی شدید بود.

*با این حال اقلامی پتروشیمی و میعانات گازی بزرگترین اقلام صادرات ایران بوده اند و این طور نیست که به خاطر تحریم، صادرات نداشته باشیم.

-بله. درست است که صادرات آنها انجام شده ولی تا آن حد که پیش بینی می کردند صادرات انجام نشده.

*بالاخره هیچکدام از دو سناریوی 42 و 50 میلیارد دلاری که آقای مدرس خیابانی قائم مقام وزارت صنعت و معدن در اوایل سال گذشته برای صادرات ایران در سال 1399 اعلام کرد محقق نشد. حتی در تیر ماه 1399 که ایشان سرپرست این وزارتخانه شد باز بر صادرات 41 میلیارد دلاری در سال 1399 تاکید کرد.

آیا در ادامه مسیر، مقامات وزارت صنعت، معدن و تجارت باید از همین سناریوها اعلام کنند ولی تحقق پیدا نکند؟

-مقامات دولتی از این صحبت ها زیاد می کنند و از این نوع موارد خیلی زیاد اتفاق می افتد. یک نکته را هم باید در نظر داشته باشیم که به خاطر وجود پیمان ارزی، کم اظهاری در مقدار صادرات نیز وجود دارد.

در زمانی که دولت برای حمایت از صادرات، مشوق صادراتی می داد، صادر کنندگان مقدار صادرات خودشان را بیش از آنچه که واقعیت داشت، اعلام می کردند. در حال حاضر، برخی شرکت ها و سازمان ها سعی می کنند قیمت های اظهاری را پایین اعلام کنند.

این نوع نکات هم، بر آمار صادرات اثر می گذارد. به همین دلیل، انگیزه برای این که کم اظهاری شود زیاد است. صادر کنندگان باید تعهد ارزی بدهند که ارز حاصل از صادرات را به کشور می آورند و بر این اساس، سامانه ارزی نیما (نظام یکپارچه معاملات ارزی) راه اندازی شده.

*نرخ ارز در سامانه نیما، کمتر از نرخ ارز در بازار آزاد است. آیا صادر کنندگان تمایل ندارند که ارز حاصل از صادرات را وارد کنند و با قیمت کمتر بفروشند؟

-من فکر نمی کنم که این موضوع در کاهش صادرات در سال 1399  تعیین کننده بود. عمدتاً تحریم ها شدید شده بود و اصلاً یک مقدار انگیزه برای صادرات، کاهش پیدا کرده است چون صادرات خیلی سخت است. نمی شود پول صادرات را از کشورهای دیگر گرفت و نمی توان پول آن را از طریق بانکی به ایران آورد.

در عین حال، صادر کننده باید برای برگرداندن ارز حاصل از صادرات، به سامانه نیما تعهد بدهد. در نتیجه انگیزه برای صادرات کاهش پیدا کرده است.

*آقای همتی، رئیس بانک مرکزی در اواسط اسفند 1399 گفتند که 10 میلیارد دلار ارز 4200 تومانی برای واردات کالاهای اساسی مثل دارو و خوراک دام تامین شده و 24 میلیارد دلار ارز حاصل از صادرات غیر نفتی هم برای واردات کالاهای دیگر تامین شده.

این صحبت رئیس بانک مرکزی بیانگر این است که ارز صادراتی برای واردات به کشور اختصاص پیدا کرده و این طور نبوده که به خاطر تحریم، ارز صادراتی برای واردات اختصاص پیدا نکند.

-صادرات و واردات انجام شده ولی این کارها به راحتی انجام نمی شد. به دلیل این که انگیزه صادر کنندگان و خصوصاً صادر کنندگان کالاهای صنعتی کاهش پیدا کرده است. به هر حال صادر کنندگان، تعهد ارزی دارند.

فقط شرکت های بزرگ دولتی هستند که از تعهد ارزی فرار می کنند ولی بخش خصوصی نمی تواند فرار کند.

*در سال های اخیر صادرات پسته ایران به بیش از یک میلیارد دلار رسیده و جزو چند رقم بزرگ صادرات ایران شده. آیا این مقدار صادرات مناسب بوده و از این نوع صادرات دفاع می کنید؟

-صادرات پسته همیشه همین طور بوده و انگیزه برای صادرات پسته، بیش از فروش آن در داخل کشور است. البته آهسته آهسته قیمت داخلی پسته به قیمت خارجی آن نزدیک شده و این وضع، انگیزه را برای صادرات پسته کم می کند.

*از سال 1395 تا 1399، بیش ترین صادرات غیر نفتی ما در سال 1396 انجام شده که حدود 47 میلیارد دلار صادر شده بود. در بقیه سال ها میزان صادرات ما کمتر بوده و صادرات 34 میلیارد دلاری سال 1399، کمترین رقم صادرات در سال های اخیر است.

سال 1396 چگونه سالی بوده که ما بالاترین صادرات را در 5 سال گذشته داشته ایم؟

-سال 1396، اولین سالی بود که برجام (توافق هسته ای) تقریباً کارکرد داشت. در آن مقطع زمانی، مواد اولیه راحت تر وارد کشور می شد و تجارت خارجی راحت تر انجام می شد. در حالی که در سال های اخیر، اقتصاد کشور ما کوچک شده.

سال های زیادی است که گفته می شود سرانه صادرات ما 1000 دلار شود یعنی کسل صادرات ما فرضاً 85 میلیارد دلار صادرات شود. الان کشورهایی مثل کره جنوبی، سرانه صادرات 25 هزار دلاری دارند. ما هنوز آرزو داریم که سرانه صادرات به 1000 دلار برسد.

البته در سال های قبل، پتانسیل لازم برای افزایش صادرات وجود داشت ولی با مشکلاتی که پیش آمد، به جای پیشرفت، برعکس شد. ما حتی اگر آمار صادرات 40 میلیارد دلاری را قبول کنیم سرانه صادرات 500 دلار می شود. واقعاً 500 دلار سرانه صادرات، رقمی کمی است.

*در عمل صادرات سال 1399 نسبت به سال 1398 کاهش داشته و حدود 7 میلیارد دلار کاهش صادرات غیر نفتی داشته ایم.

-بله. برعکس آن چیزی که انتظار داشتیم اتفاق افتاده و کاهش صادرات ایران رخ داده است.

*مقامات وزارت صنعت و معدن گفته بودند باید زیرساخت های صادراتی و لجستیک را فراهم کنیم تا به هدف 50 میلیارد دلار صادرات در سال 1399 برسیم و جهش تولید از طریق افزایش صادرات محقق شود.

به نظر شما آیا زیرساخت های صادراتی و لجستیک ما، هنوز برای افزایش صادرات مناسب نیستند؟

-ما بیست سال است که همین صحبت ها را تکرار می کنیم و کسی روی صحبت های مقامات دولتی حساب نمی کند. هر وقت یک مراسم هست، مقامات دولتی یک رقم می گویند و یک هدف غیر واقعی و غیر کارشناسی را تعیین می کنند.

من شخصاً نمی توانم روی حرف مقامات دولتی تاکید کنم و خودتان را خسته نکنید. به دلیل این که از این صحبت ها زیاد می شنوید. آنچه که واقعیت دارد، آماری است که اعلام شده. این آمار هم نشان می دهد کارها برخلاف روندی که هدفگذاری کرده ایم، پیش رفته است.

ما یک رشد اقتصادی منفی 5 درصدی داشته ایم یعنی در حد 5 درصد، تولید ملی ما به طور کُلی پایین آمده است. ما 5 درصد رشد اقتصادی منفی در کُل کشور داشته ایم ولی کاهش صادرات ما خیلی بیش تر از 5 درصد بوده است.

البته صادرات به شکل قاچاق به کشورهای همسایه بیش تر شده ولی به طور رسمی ثبت نشده. اگر فرض کنیم صادرات ما باید 5 درصد کاهش پیدا می کرد باید 2 میلیارد دلار کاهش پیدا می کرد و نه 7 میلیارد دلار.

این وضع نشان می دهد که ما از برنامه عقب هستیم. همچنین سیستم ارزی ما مشکل دارد و به خاطر تحریم ها، زیرساخت های موجود تقریباً از بین رفت. نه تنها زیرساختی به وجود نیامده بلکه همان زیرساخت هایی که وجود داشت، زیر سوال رفته است هم از نظر سیستم بانکی و سیستم بیمه و هم از نظر حمل و نقل.

در عین حال، کشور عراق مثل سال های قبل، درآمد نداشت و سیستم بانکی عراق نیز خیلی سفت و سخت گرفته بود. همه این موارد، مشکلات زیادی است که وجود دارد و می توان لیستی از آنها تهیه کرد. هر چند که مهمترین مشکل ما این است که ایران، ایزوله شده بود.

*بعد از این که قائم مقام وزارت صنعت و معدن، صادرات 50 میلیارد دلاری را برای سال 1399 هدفگذاری کرد، آقای پدرام سلطانی (نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران) گفت که صادرات ایران 30 درصد کاهش خواهد داشت.

ما اگر همان 30 درصد نایب رئیس اتاق ایران را محاسبه کنیم، صادرات ما فرضاً باید 12 میلیارد دلار کاهش پیدا می کرد و از 41 میلیارد دلار سال 1398 به 29 میلیارد دلار می رسید. در حالی که در عمل 34 میلیارد دلار در سال 1399 صادرات داشته ایم.

این که صادرات ما حدود 30 درصد کاهش پیدا نکرده، آیا نشان می دهد که ما یک مقدار بهتر عمل کرده ایم یا این که افزایش قیمت کالاها در سطح جهانی باعث شده که صادرات ایران به شدت دچار کاهش نشود؟

-به طور کُلی، معمولاً سناریوها را به سه دسته بد بینانه، واقع بینانه و خوش بینانه تقسیم بندی می کنند. سناریوی خوش بینانه یعنی 50 میلیارد دلار صادرات، توسط دولت آقای حسن روحانی اعلام شد که درست نبود و سناریوی بد بینانه آقای پدرام سلطانی نیز درست نبود.

به نظر می آید که آقای پدرام سلطانی، بدترین حالت را در نظر گرفته بودند و دولت هم، خوش بینانه و در بهترین حالت را در نظر گرفت.

*مقایسه صادرات غیر نفتی سال 1398 و 1399 نشان می دهد که صادرات سال 1399 در حد 17 درصد کاهش داشته است.

-بله. در نتیجه 7 میلیارد دلار صادرات داشته ایم. به نسبت فشارهای جهانی، باز این کاهش 7 میلیارد دلاری صادرات ایران، منطقی به نظر می رسد.

*در ماه های اخیر تهدید ویروس کرونا کمتر شده و همچنین پیش بینی شده که رشد اقتصادی جهان مثبت شود. جنابعالی پیش بینی می کنید صادرات 34 میلیارد دلاری ایران در سال 1399، احتمالاً در سال 1400 به چقدر برسد؟

-باز ما باید سه سناریو یا حداقل دو سناریوی بد بینانه و خوش بینانه را در نظر بگیریم. سناریوی بدبینانه این است که صادرات ما در سال 1400 در حد همین 34 میلیارد دلار صادرات سال 1399 باقی بماند. سناریوی خوش بینانه این است که ممکن است ما به صادرات 45 میلیارد دلاری دست پیدا کنیم.

*علاوه بر صادرات کالایی، صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران در ابتدای دهه 90 به حدود 5 میلیارد دلار در سال رسیده بود و در سال 1399 صادرات این نوع خدمات 500 میلیون دلار بوده است.

آیا در حال حاضر ما امکان افزایش صادرات خدمات فنی و مهندسی نداریم؟

-خدمات فنی و مهندسی با پیمانکاری همراه بود و باز به خاطر تحریم ها، هیچکس حاضر نبود با ایران کار کند. ایران، صادرات خدمات فنی و مهندسی خوبی به کشورهای عراق و ونزوئلا و همچنین چند کشور دیگر داشت که متاسفانه به خاطر مشکلات پیش آمده، کاهش پیدا کرد.

خدمات فنی و مهندسی باید ضمانت بانکی داشته باشد و ضمانت ارزی باید بگذارند. در سال های گذشته، بانک ها از صادرات خدمات فنی پشتیبانی می کردند ولی عملاً چون سیستم بانکی ما فعال نیست، نمی توانست از صادرات خدمات فنی و مهندسی حمایت کند. بر این اساس، پروژه های زیادی از دست رفت چون بعضی شرکت های ایرانی از طرف آمریکا تحریم شدند.

*بزرگترین مقاصد صادرات ایران به کشورهای چین و عراق است. در سال 1399 در حد 9 میلیارد دلار به چین صادرات داشته ایم و صادرات ایران به عراق با حدود 2 میلیارد دلار کاهش به 7 میلیارد دلار کالا رسیده.  از طرفی، صادرات ایران به ترکیه با 50 درصد کاهش به 2.5 میلیارد دلار رسیده.

تاکید مقامات دولت آقای روحانی در صادرات، تمرکز بر کشورهای همسایه است. از یک طرف عراق سعی می کند خواسته های آمریکا را در تحریم ایران رعایت کند و اخیراً نحوه صحبت کردن رئیس جمهور افغانستان را علیه ایران در زمان افتتاح یک سد در آن کشور، دیدیم. 

با چنین اوضاع و احوالی، آیا ممکن است همین صادرات فعلی ما، در آینده دچار خدشه شود؟

-فکر نمی کنم خطری صادرات ایران را تهدید کند. چون عراق در حال حاضر گاز، برق و انرژی زیادی از ایران وارد می کند. صادرات به افغانستان هم، در همین حد و حدود می ماند.

*صادرات ایران به افغانستان در حد 2 میلیارد دلار بوده است.

-ممکن است دولت افغانستان تعرفه گمرکی را افزایش بدهد که بعید می دانم این کار را انجام بدهد. در سال های قبل مقامات اتاق بازرگانی ایران و عراق و مقامات دولتی ایران فکر می کردند صادرات ایران به عراق به 20 تا 25 دلار می رسد.

یک بار هم این بحث ها مطرح بود که حجم تجارت ایران و ترکیه به 20 میلیارد دلار برسد. در حالی که ما بیش ترین کاهش صادرات را در همین دو کشور داشته ایم. رفتار کشور امارات هم رفته رفته از حالت دوستانه به حالت خصمانه تغییر کرده است. البته ما باید قبول کنیم که تحریم ها، اثرگذار بوده است.

*در مجموع، جنابعالی با یک سناریوی خوش بینانه اعتقاد دارید که صادرات ایران از 34 میلیارد دلار سال 1399 به 45 میلیارد دلار در سال 1400 خواهد رسید؟

-بله. البته تحقق این مقدار صادرات، چند شرط دارد. یک شرط این است که تحریم ها در نیمه دوم سال 1400 کاهش پیدا کند. دوم این که آمریکا، چراغ سبز به عراق بدهد و باید ببینیم دولت جدیدی که در ایران سر کار می آید چه سیاستی را دنبال می کند.

حالت خوش بینانه همان صادرات 45 میلیارد دلار است و بد بینانه هم، تکرار همان صادرات 34 تا 35 میلیارد دلار سال 1399 است.